Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

This content may not be sold or used for commercial purposes.

This publication has a Creative Commons Attribution Noncommercial Sharealike Licence. You can use,
modify, upload, download, and share content, but you must acknowledge the Department of Basic Education,
the authors, and contributors. If you make any changes to the content, you must send the changes to the
Department of Basic Education. This content may not be sold or used for commercial purposes. For more
information about the terms of the license please see: http:/ /creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/.

Copyright © Department of Basic Education 2022

ISBN:

222 Struben Street, Pretoria, South Africa

Contact persons: Ms C Weston and Dr S Malapile
Email: Weston.C@dbe.gov.za / Malapile.s@dbe.gov.za
Tel: (012) 357 4183 / 012) 357 3811
http://www.education.gov.za
Call Centre: 0800202933

Acknowledgments
All reasonable steps were taken to acknowledge the sources used in this study guide. In the event of any
omission or error in the acknowledgments, kindly bring this to the attention of the Department of Basic
Education.

The extracts from the poems in this study guide are from Melodi ya di Thothokiso by D.M Ngcangca

Mind the Gap Team

Senior Project Leaders: Dr S Malapile and Ms C Weston

Production co-ordinators

B Monyaki, B Ras, M Phonela, M Nematangari and C Blignaut

Onsite writers’ workshop support:

J Mphidi, V Magelegeda, P Hlabiwa, R Maboyi, K Mothapo and N Malope

2
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

MINISTERIAL FOREWORD

Following the release of Circular E8 of 2022, which ushers new

poetry and Short Story titles for both Home and First Additional
Languages commencing in November 2023, a team of experts
comprising teachers, examiners, moderators, subject advisors and
subject coordinators was assembled to craft this Study Guide. The
study guide seeks to support our teachers and learners in their
preparations for the National Senior Certificate NSC) qualification.
The Department of Basic Education (DBE) is pleased to release this
edition of the Second Chance Matric Project (SCMP)/Mind the Gap
study guides for Grade 12 learners.

Matsie Angelina Motshekga,

MP Minister of Basic Education

These study guides continue the innovative and committed attempts by the DBE to improve the
academic performance of Grade 12 candidates in the NSC and Senior Certificate (SC)
examinations.
The SCMP/Mind the Gap study guides take their brief in part from the National Diagnostic reports on
learner performance and draw on the Grade 12 Examination Guidelines. Each of the SCMP/MtG
study guides defines key terminologies and offers simple explanations and examples of the types of
questions learners can expect to be asked in an examination. Suggested answers to questions are
included to assist learners to strengthen their understanding. Learners are also referred to specific
questions from the past national examination papers and memoranda that are available on the DBE
website – www.education.gov.za.
Furthermore, the study guides have been designed to assist those learners who want to improve
their performance levels and aim to mind the gap between failing and passing, by bridging the gap in
learners’ understanding of commonly tested concepts, thus helping candidates not only to pass but
to excel.
Research, which began in 2012, has shown that the Mind the Gap series has had a positive impact
on grades. It is my fervent wish that these study guides continue our efforts to ensure that no learner
is left behind, especially as we are still recovering from the learning losses due to the devastating
effects of the outbreak of Covid-19.
I wish each and every one of you good luck with your Grade 12 examination preparations.

MRS AM MOTSHEKGA, MP MINISTER

DATE: 20 OCTOBER 2022

3
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

TATAISO ENA E NGOTSWE KE:

Nteboheng Lethela Eastern Cape

Molotsi Maele Eastern Cape

Polo Mahalefele Eastern Cape

Makgokolotso Mokoena Free State

Tsepo Moloi Free State

Malehlohonolo Motsoari Free State

Khola Phahlane Free State

Thandiwe Sithebe Free State

Thabiso Skozana Free State

4
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

BUKANA YA TATAISO YA MOITHUTI

MELODI YA DITHOTHOKISO
KA
(MMOKELLI) DJM NGCANGCA

DIPHEHISO MABAPI LE NTLAFATSO YA TATAISO ENA

Tshwaya ka letshwao la X mme o tshwaele dipapetleng tsena tse ka tlase:

Boemo Letshwao X Phehiso

1. E mpe
2. Ha e mpe haholo
3. E mahareng
4. E ntle
5. E a babatseha

Mmoho le

Dipotso Letshwao X Phehiso

1 Na tataiso ena e na le thuso baithuting le
matitjhereng?
2 Na baithuti ba ka kgona ho sebedisa
tataiso ena ka bobona?
3 Na hona le nyalano dipakeng tsa bukana
ena ya tataiso le tsela eo dipotso di
botswang ka yona tlhahlobong ya
makgaolakgang?

Dikgothalletso

5
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

PAPETLA YA DIKAHARE

Dikgaolo Dikahare
1.1 Ditumediso ho moithuti wa Kereite ya 12 9
1.2 Bukaneng ena ya tataiso o tla fumana tse latelang 9
1.3 Pele o ngola tlhahlobo 10
1.4 Ka letsatsi la tlhahlobo 10
1.5 Tsela eo dipotso di ralwang kateng 10
1.6 Tlotlontswe kapa ditlhaloso tsa mantswe a sebediswang dipotsong tsa 12
2. Manollo ya thothokiso 13
2.1 Tsela e nepahetseng ya ho ithuta ho manolla thothokiso 13
3. Mefuta ya dithothokiso 13
4. Makgetha/ Mareo a bothothokisi le ditlhaloso 15
5. Thothokiso ya 1: KE MOTSHO, KE MOTLE: KDP MAPHALLA 20
5.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 22
5.2 Tlotlontswe
5.3 Kgutsufatso ya thothokiso
5.4 Mofuta wa thothokiso
5.5 Manollo ya mola ka mong
5.6 Sehalo, sepheo le maikutlo
5.7 Mookotaba le molaetsa
5.8 Dipotso
6. Thothokiso ya 2: IKELETSE: KDP MAPHALLA 30
6.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 31
6.2 Tlotlontswe
6.3 Kgutsufatso ya thothokiso
6.4 Mofuta wa thothokiso
6.5 Manollo ya mola ka mong
6.6 Sehalo, sepheo le maikutlo
6.7 Mookotaba le molaetsa
6.8 Dipotso
7 Thothokiso ya 3: TONAKGOLO TSIAME KENNETH MOPELI: MM MAKAPA 36
7.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 37
7.2 Tlotlontswe
7.3 Kgutsufatso ya thothokiso
7.4 Mofuta wa thothokiso
7.5 Manollo ya mola ka mong
7.6 Sehalo, sepheo le maikutlo
7.7 Mookotaba le molaetsa
7.8 Dipotso
8. Thothokiso ya 4: KAOFELA KE MAFOME: KDP MAPHALLA 42
8.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 43
8.2 Tlotlontswe
8.3 Kgutsufatso ya thothokiso
8.4 Mofuta wa thothokiso
8.5 Manollo ya mola ka mong
8.6 Sehalo, sepheo le maikutlo
8.7 Mookotaba le molaetsa

6
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

8.8 Dipotso
9. Thothokiso ya 5: TSWALO YA MOSHOESHOE: DCT BERENG 48
9.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 49
9.2 Tlotlontswe
9.3 Kgutsufatso ya thothokiso
9.4 Mofuta wa thothokiso
9.5 Manollo ya mola ka
9.6 Sehalo, sepheo le maikutlo
9.7 Mookotaba le molaetsa
9.8 Dipotso
10. Thothokiso ya 6: KE TLA O ROMELLA DIPALESA: KDP MAPHALLA 54
10.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 56
10.2 Tlotlontswe
10.3 Kgutsufatso ya thothokiso
10.4 Mofuta wa thothokiso
10.5 Manollo ya thothokiso
10.6 Sehalo, maikutlo le sepheo
10.7 Mookotaba le molaetsa
10.8 Dipotso
11 Thothokiso ya 7: TSWALO LA KA LE A HANA: KDP MAPHALLA 61
11.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 62
11.2 Tlotlontswe
11.3 Kgutsufatso ya thothokiso
11.4 Mofuta wa thothokiso
11.5 Manollo ya thothokiso
11.6 Sehalo, maikutlo le sepheo
11.7 Mookotaba le molaetsa
11.8 Dipotso
12. Thothokiso ya 8: THUTO: JM NKUTHA 67
12.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 68
12.2 Tlotlontswe
12.3 Kgutsufatso ya thothokiso
12.4 Mofuta wa thothokiso
12.5 Manollo ya thothokiso
12.6 Sehalo, maikutlo le sepheo
12.7 Mookotaba le molaetsa
12.8 Dipotso
13. Thothokiso ya 9: KGOPOLO E A LLISA:TM LETHOTA 71
13.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 72
13.2 Tlotlontswe
13.3 Kgutsufatso ya thothokiso
13.4 Mofuta wa thothokiso
13.5 Manollo ya thothokiso
13.6 Sehalo, maikutlo le sepheo
13.7 Mookotaba le molaetsa
13.8 Dipotso
14. Thothokiso ya 10: LE AHLOLWA KE MANG? TM LETHOTA 77
14.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 76
14.2 Tlotlontswe
7
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

14.3 Kgutsufatso ya thothokiso

14.4 Mofuta wa thothokiso
14.5 Manollo ya thothokiso
14.6 Sehalo, maikutlo le sepheo
14.7 Mookotaba le molaetsa
14.8 Dipotso
15. Thothokiso ya 11: BOKGOBA NTLOHELE!: TM LETHOTA 81
15.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 81
15.2 Tlotlontswe
15.3 Kgutsufatso ya thothokiso
15.4 Mofuta wa thothokiso
15.5 Manollo ya thothokiso
15.6 Sehalo, maikutlo le sepheo
15.7 Mookotaba le molaetsa
15.8 Dipotso
16. Thothokiso ya 12: BARADI BA EFA:JM NKUTHA 85
16.1 Nalane ya sethothokisi/ thothokiso 86
16.2 Tlotlontswe
16.3 Kgutsufatso ya thothokiso
16.4 Mofuta wa thothokiso
16.5 Manollo ya thothokiso
16.6 Sehalo, maikutlo le sepheo
16.7 Mookotaba le molaetsa
16.8 Dipotso
17. DIKARABO 89
18. RUBURIKI YA HO LEKANYETSA MOQOQO WA DINGOLWA: 108
THOTHOKISO- SESOTHO PUO YA LAPENG
19. MEHLODI 110

8
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

1.1. DUMELA MOITHUTI YA RATEHANG WA KEREITE YA 12

Re elelletswe hore manollo ya dithothokiso ke tshita e kgolo ho lona, ka ha ba bangata ba lona ha le

arabe potso ho ya kamoo ho lebelletsweng kateng. Tshita ena e etsa hore boholo ba lona bo se
ipabole pampiring ya bobedi. Lefapha la Thuto ha le kgotsofatswe ke taba ena. Ke ka hoo le tlang ka
lewa lena la ho le tataisa e le tsela ya ho hlaola lehola le teng mokgweng oo le ithutang dingolwa ka
wona, haholo dithothokisong. Tataiso ena ke lewa le leng la ho rarolla bothata bona, le ho etsa hore
le be le tsebo e batsi ya ho ithuta le ho manolla thothokiso.
Jwale, o eletswa hore o iphe nako ya ho bala dithothokiso tseo le di kgethetsweng lemong sena hore
o be le kutlwisiso e tebileng ya tsona.

1.2. BUKANENG ENA YA TATAISO O TLA FUMANA TSE LATELANG:

• Tsela e nepahetseng ya ho ithuta ho manolla thothokiso.

• Makgetha a dithothokiso.
• Manollo ya thothokiso ka nngwe.
• Qetellong o tla fuwa mesebetsi ya boikwetliso o be o itshwaye.

9
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

1.3. PELE O NGOLA TLHAHLOBO O KA ITOKISA KA DITSELA TSENA TSE LATELANG:

• Arola mosebetsi wa hao ka

dikotwana tseo o tla kgona ho di etsa.
LEKA HO
Hona ho tla o thusa ho tsepamisa
SEBEDISA maikutlo a hao hantle sekotwaneng
MAWA ANA ka seng.
• Hlokomela hore o ba le nako ya ho
phomola ha o ntse o sebetsa.
• Etsa bonnete ba hore o hlophisitse
disebediswa tsa hao kaofela tse
kang: dipene, dipensele, pampiri,
kgalase ya metsi pele o qala ho bala.
• Itshepe ho seo o se etsang.
• Kelello ya hao e sebetsa hantle ha o
sebedisa mebala e fapaneng ya
dipene. Leka ho e sebedisa moo ho
hlokehang teng.
• Ho boeletsa mosebetsi ho thusa
haholo hore o kgone ho hopola seo o
ithutileng sona.
• Thusana le baithutimmoho le wena.
• Ho a hlokeha hore o balle hodimo seo
o ithutang sona hore o kgone ho se
utlwisisa hantle.
• Ho molemo ho ipha nako e lekaneng
ya ho robala.
• Ho ja dijo tse ahang mmele le ho nwa
metsi a mangata ho thusa hore
kelello ya hao e dule e le tjhatsi.

1.4. KA LETSATSI LA TLHAHLOBO

• Tsoha ka meso ho ikgopotsa le ho okola dintlha tse bohlokwa tsa dithothokiso.

• Etsa mekgwaritso nakong eo o ntseng o ikgopotsa dintlha tse mabapi le dithothokiso.
• Imamele hantle hore o tle o kgone ho shebana le pampiri eo o tlang ho e ngola.
• Fihla ka nako ho qoba ho ferekana nakong eo o tlang ho ngola ka yona.
• Se dumelle metswalle ho o ferekanya ka ho o tlisetsa tsebo e ntjha.
• Bala ditaelo ka hloko.
• Kgetha le ho badisisa dipotso ka kutlwisiso pele o ka qala ho araba.
• Qoba ho ipherekanya ka ho sheba moithutimmoho e mong ya seng a qadile ho ngola. Nka
nako ya hao ho etsa kgetho e nepahetseng.
• Ho bohlokwa ho sheba matshwao a potso ka nngwe le ho sebedisa nako e
lekanyeditsweng hore o kgone ho lekola (sheba) dikarabo tsa hao hape.

10
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

• Ela hloko hore ho na le mefuta e mmedi ya dipotso dithothokisong e leng, dipotso tse
kgutshwane le ya le tse telele. Dipotsong tse kgutshwane o tla fuwa diqotso tsa
dithothokiso, ebe o lebelletswe ho araba dipotso tse tshetlehilweng dipotsong tseo.
• Potso ya moqoqo/e telele ya dithothokiso e hloka moqoqo o phethahetseng wa bolelele ba
mantswe a 250- 300. Moqoqo ona o lebelletswe hore o be le Selelekela, Mmele le Qetelo.

1.5 TSELA EO DIPOTSO DI RALWANG KA YONA

Moithuti o ela hloko hore dipotso di ralwa ho ya ka dikgato tsa bboiphihlelo tsa tekanyetso e leng
tsena tse latelang:

DIKGATO TSA MANTSWE SE LEBELETSWENG KE PERESENTE

BOIPHIHLELO BAHLAHLOBI YA
MOSEBETSI
Potso tse Bolela dintho/batho/dibaka/matshwao Kutlwisiso ya hao ya
totobetseng Hlahisa dintlha/mabaka/mehopolo dithothokiso. O tshwanetse
kapa tse Fana ka setshwantsho/mabalankwe ho hlwaya Ttlhahisoleseng e
otlolohileng. a… hlahang dithothokisong
Hlwaya mabaka/batho/sesosa… hantle.
(Kgato ya 1) Lokodisa dintlha/mabitso/mabaka…
Hlalosa tulo/motho/mophetwa
Pheta ketsahalo/se ileng sa hlaha/se
hlahetseng…
Bokanya matswao a tshwanang a…
Hlahisa ho tshwana/ ho fapana ha…
Dipotso tse Hlalosa sesosa/sephetho sa… Supa bokgoni ba hao ba ho Kgato ya 1
hlokang Kgutsufatsa hlophisa tlhahisoleseding le 2: 40%
hlophiso Hlophisa/hlopha dithothokisong, mohlala, ho
botjha Bokanya matswao a tshwanang a… ka lebellwa hore o etse
Hlahisa ho tswana/ho fapana/ kgutsufatso o hlahisa dintlha
(Kgato ya 2) Akaretsa dintlha/mehopolo ya tsa sehlooho, o hlahisa
sehlooho/ bolelal melemo/bobe ba… ditshwano le ho se tshwane
pakeng tsa baphetwa.
Fana ka setshwantsho/mabalankwe a..
Dipotso tse Hlalosa Supa bokgoni ba hao ba ho
hlokang sepheo/tjhadimo/tsotello/lebaka la fana ka tlhahisoleseding e
kakanyo mongodi/sebapadi/mophetwa ke akantsweng dithothokisong; o
sefe… sebedisa tsebo ya hao ya
(Kgato ya 3) dithothokiso. Hona ho ka
Bapisa-na o ulwisisang ka kenyeletsa hore na dikarolo Kgato ya
papiso/tshwantsiso/karaburetso tsa puo di ka ama kutlwisiso 3: 40%
mehopolo/ditjhadimo/diketsahalo… ya hao jwang ya dithothokiso,
ketsahalo/puo/tlhahiso e itseng e ha o hlalosa mookotaba kapa
senola eng ka o bapisa diketso tsa
mopheti/mongodi/mophetwa… baphetwa ba fapaneng.
Hobaneng
Jwang
Hlalosa …jwang
Bolela … jwang
Kgetha
11
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Qetella, Qotsa

Dipotso Sekaseka/ qoqa/ seholla/ tsenkolla Bokgoni ba hao ba ho arola

hlokang ketsahalo sepheo/mabaka/ tjhadimo, dikarolo tse itseng tsa
tekolo/ tshusumetso dithothokiso, ebe o fana ka
tlhahlobo le O nahana hore se etsahetseng se maikutlo a hao o itshetlehile
ho etsa bohlokwa/ se a kgolweha/ se ka tlhahisoleseding eo o e
kahlolo etsahala…? fumaneng dithothokisong.
Na kgang e hlahiswang ke mongodi/ Mohlala: o ka botswa hore na
(Kgato ya 4) sebui e a utlwahala/ e a moheleha/ke o dumellana le polelo e
yona qeto ya ditaba…? itseng kapa o kaofela
O dumellana le mohopolo/ polelo/ maikemisetso a mophetwa
tlhahiso/ moelelo… ketsong e itseng.
Ka maikutlo/ tjhebo ya hao ka
mongodi/ mopheti/ mophetwa/ na o
nepile ha a hatella hore… (tshehetsa
karabo ya hao/ fana ka mabaka a
karabo ya hao)
Na boitshwaro/ tjhadimo/ ketso ya
mophetwa e ya amoheleha ho wena?
Fana ka lebaka la karabo ya hao.
diketsahalo / tjhadimo/ puo/
ditabatabelo tsa mophetwa di senola
eng ka botho ba hae, ho tadimilwe
bophelo ka kakaretso? Kgato ya 4
Sekaseka/ hlalosa makgabane a le 5: 20%
hlahellang temeng.
Potso tse Ananela Supa bokgoni ba ho araba
hlokang ho O ka etsa jwang dipotso tse itshetlehileng ho
etsa O ka ikutlwa jwang baphetwa dithothokisong, le
kananelo. Tshohla karabelo ya hao. mokgwa oo maikutlo a
baphetwa a ka hlahiswang
(Kgato ya 5) kateng. Mohlala; O ka botswa
hore o nahana hore maikutlo
a mophetwa a hlahisitswe
jwang dithothokisong. O ka
botswa hore na setaele sa
mongodi se thusitse ho
hlalosa maikutlo a baphetwa
jwang.

1.6. TLOTLONTSWE KAPA TLHALOSO YA MANTSWE A SEBEDISWANG DIPOTSONG

LENTSWE TLHALOSO
Lekola O sheba qotso, seratswana kapa tema ka kelohloko le kutlwisiso.

12
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Hlahloba O tsepamisa maikutlo qotsong, seratswaneng kapa temeng hore o

kgone ho hlwaya dipha le dintle tse fuperweng.

Sekaseka O tsenkolla qotso, seratswana kapa tema hore o hlakise dikarolo

tse itseng.

Tshohla O qoqa ka qotso, seratswana, kapa tema ka botebo hore o hlakise

dikarolo tse itseng.

Ho ntsha/fana ka maikutlo O fana ka maikutlo a hae mabapi le seo a se botswang.

O dumellana le se itseng O fana ka maikutlo a dumellanang kapa a tiisang seo o botswang

ka sona.

O hanana le se itseng O fana ka maikutlo a hananang kapa a phehisanang le seo a

botswang ka sona.

Akaretsa O fana ka kgutsufatso ya dintlha tsa bohlokwa tsa seo a

botsitsweng ka sona.

Ho una Ho fumana/ kgola molemo o itseng.

Ho qholotsa Ho tsosa/ hlahisa

Mohopolo wa sehlooho Ke tabataba/ mooko wa seo ho buuwang ka sona

Mohopolo o tshehetsang Ke tajana e tshehetsang tabataba /mooko wa seo ho buuwang ka

sona

2.MANOLLO YA DITHOTHOKISO

2.1 Tsela e nepahetseng ya ho ithuta ho manolla thothokiso.

Ela hloko hore tataisonyana ena e latelang e akaretsa ho ithuta dithothokiso tsohle
• Bala thothokiso makgetlo a mabedi kapa a mararo.

13
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

• Sehella mantswe a thata mola o be o fumane ditlhaloso tsa ona hobane tlhaloso ya mantswe
e bohlokwa haholo hore o utlwisise thothokiso.
• Mantswe a itseng/ maele kapa maelana, ao o sa a utlwisiseng a ka o sitisa ho utlwisisa
thothokiso yohle.
• Kgutsufatsa temanathothokiso ka nngwe ka mantswe a hao.
• Hlwaya mohopolo wa sehlooho wa temanathothokiso ka nngwe.
• Jwale he o ka manolla thothokiso o ya ka makgabane a bothothokisi (Bonono ba
bothothokisi) a hlahellang thothokisong eo o sebetsanang le yona.
• Se lebale bohlokwa/ sepheo sa makgabane a bothothokisi (Bonono ba bothothokisi).

3. MEFUTA YA DITHOTHOKISO

MOFUTA TLHALOSO
Lekodilo • Ke thothothokiso e kgutshwane.
• Hangata e ngolwa ho tswa lehlakoreng la mmui.
• Ho utlwahatswa maikutlo kapa mohopolo kapa ho hlalosa pono e itseng.
• Hangata e ka re pinanyana.
Sonete • Ke thothokiso e mela e leshome le metso e mene (14), mme e na le
raeme e itseng.
• Mela e qalang e 8 e bua se itseng mme e 6 ya ho qetella e hanyetsana
le se buuwang ke mela e 8 e ka hodimo.
Tokodiso • Ke thothokiso eo ho yona ho lokodiswang se itseng, e ka ba tse mpe
kapa tse ntle – re ka re ho phetwa pale.
• Se phetwang (ho kang pale) se phetwa ka tlhahlamano ya kamoo se
etsahetseng kateng.
• Dithothokisong tse ding, mofuta ona o ka ba le baphetwa le poloto.
Tomatso • Mofuteng ona wa thothokiso, e ka sethothokisi se a rorisa athe se a
phoqa. E fupere lenyatso le tsamayang le sesomo.
• Sethothokisi se nyatsa ka tsela ya ho soma; sepheo ke ho kgalema ho
itseng.
Kodiamalla • Ke thothokiso eo ho yona sethothokisi se llang ka lebaka la ho utlwiswa
bohloko ke lefu la eo se neng se mo rata haholo, mme se theola
menyepetsi le ho utlwahatsa mefehelo ya sona.
Thothokiso ya • Ke mofuta wa thothokiso e ngolwang ke diroki moraorao tjena moo teng
sejwalejwale di thoholetsang bahlabani ba kajeno e leng bahlabani ba thuto, ba kelello
le diketso tse ntshetsang setjhaba pele. Diroki tsa kgale bona, hangata
ba ne ba thoholetsa bahlabani ba dintwa.
Thothokiso ya • Thothokisong ena sethothokisi se fana ka thuto kapa keletso e itseng.
thuto

14
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Thothokiso ya • Ke mofuta wa thothokiso oo ka ona sethothokisi se tletlebang kapa se

boitseko itsekang ka ho hong ho itseng. Se ka tletleba se tseka ditokelo tsa sona
tse itseng.
Thothokiso e • Ke mofuta wa thothokiso oo ka ona sethothokisi se hlalosang se itseng
hlalosang hantle ka tsela e bopelang mmadi setshwantsho sa seo ho buuwang ka
sona. Ka tsela ena sethothokisi se sebedisa karaburetso haholo.

15
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

4. MAKGETHA/ MAREO A BOTHOTHOKISI LE DITLHALOSO

Ya yang ntweng o
lokela ho ikatela ka
dihlomo tse
nepahetseng!

MAKGETHA/ DITLHALOSO
MAREO A
DINGOLWA
Moelelo o • Ke moelelo o pepeneneng feela kapa o otlolohileng, o sa pateng letho.
totobetseng
Moelelo o • Mantswe kapa dipolelo di sebedisitswe ka tsela eo e seng ya setlwaedi e le
patehileng ha ho habilwe ho fihlela sepheo se itseng. Dithothokisong ho sebediswa puo
ya bonono kapa moelelo o patehileng. Maele le maelana a fupere mofuta ona
wa moelelo. Sheba hape le tlhaloso ya dikapuo e tla latela ha moraonyana.
Maikutlo • Ka maikutlo ho bolelwa se maikutlong a mmadi, se qholotswang ke seo a se
balang thothokisong. E ka ba maikutlo a thabo, a ho sithabela/tetebela, a ho
tshoha, a ho makala, a lerato, a ho hlokofala, a ho nyakalla a ho tsitsipana jj
Sehalo • Sehalo ke maikutlo kapa tjhadimo ya sethothokisi/mongodi malebana le seo a
ngolang ka sona thothokisong. Sehalo se ikutlwahatsa ka mantswe ao
sethothokisi se a sebedisang, a supang kgalefo e kopantseng tlhokofalo,
thabo e akgang motlae, a bontshang tomatso, a bontshang pelaelo, a
tshehisang, a nang le lenyatso, a bontshang boikgohomoso jj
Mookotaba • Mookotaba ke mohopolo wa sehlooho temanathothokisong kapa thothokisong
kaofela.
Molaetsa • Ke thuto kapa keletso e fuperweng ke thothokiso.

Karaburetso • Ke mantswe, dipolelwana le dipolelo tse bopang ditshwantsho ka mehopolong

ya babadi. Ke dipolelo tse amang ditho tsa kutlo ka tsela e itseng. Mohlala re
na le karaburetso ya pono, ya kutlo, ya phofonelo, ya tatso, ya kamo le ya
motsamao wa mmele e leng tse re bopelang mefuta e fapaneng ya
karaburetso.
Dikapuo/ • Ke puo ya bonono e sebediswang dithothokisong ka tsela e sa tlwaelehang,
Mekgabisopuo e phephetsang kelello ho fihlella sepheo se itseng. Puo ya bonono ka nako e
nngwe e bitswa puo ya “ditshwantsho” hobane e bopa setshwantsho ka
monahanong wa mmadi. Maele le maelana a fupere mofuta ona wa moelelo.
Sheba hape le tlhaloso ya dikapuo e tla latela hamoraonyana.
Tse ding tsa dikapuo ke tse latelang:
• Kganyetsano, papiso, tshwantshiso, seemela/ phetolabitso, Leetsisa,
mothofatso, thehello, kobiso, tatolano, pheteletso, tatolano, tomatso,

16
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

tshehiso, phoqo/tomatso, mothipoloho, tshwaofatso, pebofatso, lepata,

tarakanyo, phelephanyetso.
Mothofatso • Ho mothofatso se se nang bophelo ho buuwa ka sona jwalo kaha eka se a
phela. Ha ho buuwe le sona. Mohlala, A fihla katiba e re o ne o mpeile kae?
Apostrofi • Ho apostrofi, se se nang bophelo ho buuwa le sona, athe ho mothofatsa ho
buuwa ka sona. Mohlala: Mokgathala towe ekaba o nkutlwang?

Papiso • Mona ho bapiswa dintho tse sa tshwaneng ka botlalo. Tshwano e ka ba

ntlheng e le nngwe, mme ho sebediswa mantswe a kang jwalo ka, seka,
tjena ka, sa, la, ba, eka jj.

Mohlala: ‘Mosele ditlhodisanong o bua jwalo ka ntate Mandela.’

Tshwantshiso • Ho tshwantshiso ho rehellwa motho ka se itseng. Tshwantshisong ha ho
sebediswe mantswe a kang jwalo ka, seka, tjena ka, sa, la, ba, eka jj. Ho
rehellwa motho ka ho otloloha.

Mohlala ‘Tefo ke nare ntweng’.

Pebofatso/ • Ho pebofatso ho sebediswa mantswe a bobebe bakeng sa a boima, a
Pebolo hlabang ha bohloko.

Mohlala: Kajeno Diau o kganna dinku (bakeng sa ho re o tahilwe)

Pheteletso • Ke ha ketsahalo kapa ntho e feteletswa ka boomo, ka ho e nyenyefatsa
haholo kapa ho e hodisa haholo ka sepheo sa ho matlafatsa seo ho
buuwang ka sona.

Mohlala: Letsatsi la monongwaha le tjhesa le mawatle.

Lepata • Mona sethothokisi se sebedisa mantswe a hanyetsanang/latolanang ka
sepheo sa ho matlafatsa seo se buang ka sona.

Mohlala: Ruri ha ke a kgathala le kgale! Mantswe ana; ‘ha ke a’ ekare a a hana

kapa a a latola athe a hlile a tiisa ntlha ya hore o hlile o kgathetse e le ka
nnete.
Komelo • Mona sethothokisi ha se bolele se itseng ka botlalo, empa se se omela feela
ka tshepo ya hore mmadi o tla se elellwa, mme a se amanye le sena seo ho
buuwang ka sona.

Mohlala: Kgoba ke kgabo ya role le lefubedi

Role le lefubedu la mohla monene

Mona sethothokisi se omela diketsahalo tsa lerole le lefubedu la selemo sa

1933 ka kutlwisiso ya hore mmadi o tseba ka diketsahalo tsa selemo seo. Ke ka
hona a sebediswang mantswe a reng ‘mohla monene’.
Mothipoloho • Mona ho hlophiswa kapa ho buuwa ka dintho ka tlhahlamano ya tsona e
qalang ka tse kgolo, e theohele tlase ho tse fokolang/nyane.

Mohlala: Dira di bolaile marena, bahale le bafo.

Sehlohlolo • Mona ho hlophiswa dintho ka tlhahlamano ya tsona e qalang ka tse nyane e
nyolohele hodimo ho tse kgolo.

17
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Mohlala: Dira di bolaile bafo, bahale le marena.

Kganyetsano • Ke ha ho hlahiswa mehopolo e mmedi e hanyetsanang, e atamelaneng
melathothokisong kapa meleng e hlahlamanang.

Mohlala: Ekare ha o etsa hantle,

Sefahleho sa hao se sosobanetseng?
Tatolano • Ke ha ho sebediswa mantswe a mabedi a latolanang ho hlakisa se itseng.

Mohlala: Sefefo sena se entse lefifi la motsheare

Hara banna ke ya marapo a bonolonolo
Tomatso • Mona sethothokisi se tshwaya phoso ka ho kgalema kapa ho nyatsa diketso
tse itseng, tse sa amoheleng setjhabeng ka ho sebedisa phoqo, nyatso,
kobiso kapa tshehiso e nyefolang.

Mohlala: Majakane le batlang keiting ya dihele hoba le lokile?

Phetolabitso/ • Mona sethothokisi se sebedisa kamano ya lebitso kapa lentswe le ntho e
Seemela amanang le lona ka tlwaelo. Ho sebediswa lebitso le emetseng se bolelwang
ho e na le hore ho sebediswe lebitso la ntho eo la mantlha.

Mohlala: Pitsa e a bela.

Hantlentle ho belang ke metsi a ka hara pitsa e seng pitsa ka boyona.
Phelephanyetso Mona sethothokisi se bapala ka mantswe a tshwanang ka modumo ka sepheo
sa ho qabola. Sekapuong sena ho sebediswa lentswe le ka bang le meelelo e
mmedi e fapaneng, mme se tlisa phelephanyetso ho eo puo e lebisitsweng ho
yena. Sepheo ka ho sebedisa sekapuo sena e ka ba ho qabola kapa ho
hakanya ho itseng.

Mohlala: Pule: Ke nkahlama.

Thakane: Esale ke o bona hore o nkahlama. (Dipale le Metlae, JJ. Moilwa)

Mohlala: Esale ke o emela mona athe wena o ithomme.

Thehello Mona sethothokisi se sebedisa lentswe le emelang leloko kapa sehlopha se
itseng.
Mohlala, ha ho thwe: “O re fe kajeno bohobe ba tsatsi le leng le le leng,”
bohobe ke lentswe le emelang leloko la dijo. Jwale ebe tsohle tse welang
sehlopheng sa dijo di rehellwa ka bohobe.

Leetsisa Mona sethothokisi se sebedisa lentswe le etsang modumo, mme le thusa ka ho

utlwahatsa modumo o tshwanang le wa ketso e bolelwang.

Mohlala: Keteu! Keteu! Keteu! Ke tshepe ya kereke e bitsang majakane.

Kobiso Mona sethothokisi se sebedisa lentswe le kgahlano le se bolelwang.
Mohlala: Kgele a tla a kgothala he ngwana hao! (Bonnete ba taba ke hore ya
bolelwang o botswa haholo)

18
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Tshwaofatso Mona sethothokisi se sebedisa mantswe a itseng a tsamaellanang le ho

tshwana le seo se buang ka sona.
Mohlala: Diolo tse ngata tse motopo,
Mahlabatheng kwana Sahara,
Diolo tseo ho buuwang ka tsona di supa mabitla a bahale ba Afrika Borwa ba
ileng ba shwella Ntweng ya II (Bobedi) ya lefatshe kwana mahwatateng a
Sahara.

Tarakanyo Mona sethothokisi se sebedisa mantswe ka tsela eo o ka bang wa re ho teng

kganyetsano e itseng empa ha o badisisa o elellwa hore ehlile ha ho jwalo.

Mohlala: Katana tsa ngwanenwa ke kgauta.

Ho a makatsa hore dikatana di ka bapiswa le kgauta ka tsela e jwang athe
kgauta ke letlotlo mme dikatana ke ntho tsa ho lahlwa. Sena se bolela hore
ngwana ya lehlaswa o a senya. O bapala ka tjhelete jwalo kaha eka ke dikatana
tsa ho lahlwa.
Phetapheto Mona sethothokisi se sebedisa mawala a sebediswang ho leka ho natefisa le ho
matlafatsa puo ka ho phethapheta mantswe, dipolelo, dipolelwana kapa
ditemana tse tshwanang. Re na le mefuta e latelang ya phetapheto:

• Phetapheto ya mantswe ke ha ho phetaphetwa mantswe a itseng

molathothokisong kapa melathothokisong e hlahlamanang.

• Re na le phetapheto ya mantswe e rapameng e leng e fumanwang

molathothokisong o le mong.

Mohlala: Thothokisong ya ‘Ikeletse’ sethothokisi se re:

Ikeletse, ikeletse kgutsana.

• Phetapheto e nngwe ya mantswe ke eo re reng ke e tshekalletseng.

Mona lentswe le phetwa melathothokisong e mmedi e hlahlamanang
empa le se sebakeng se le seng melathothokisong eo.

Mohlala: Thothokisong ya ‘Bala mahlohonolo’ sethothokisi se re:

Bala mahlohonolo o lese dithohako, E.H
Dithohako ke ditlhapa ha di hole;

• Phetapheto ya moelelo ke ha ho phetwa moelelo o le mong ka

mantswe a sa tshwaneng.

Mohlala: Thothokisong ya ‘Dikano’ sethothokisi se re:

Ka ikana ka ikenya mahlomoleng mathateng,
Ka ikenya tshotso dinaleng ho ena kgatello;

• Phetapheto ya sebopeho e fumanwa melathothokisong e mmedi e

hlahlamanang. Melathothokiso eo e ba le sebopeho se tshwanang kaha
ho sebedisitswe ditho tsa puo tse tshwanang ho yona. Mona ha ho

19
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

buuwe ka ho tshwana ha mantswe empa ka ho tshwana ha ditho tsa

puo.

Mohlala: Thothokisong ya ‘Dikano’ sethothokisi se re:

A phaphatheha ho baballa pallo,
A phaphatheha ho phetha taelo,
Sebopeho sa melathothokiso ena e mmedi se bopilwe ka tshebediso ya
lehokedi la motho wa boraro (A), leetsi (phaphatheha), lehokaetsi (ho), leetsi
(baballa/ phetha), lebitso (pallo/ taelo).
Kgetho ya Mona re bua ka kgetho le tshebediso ya mantswe, a sa tlwaelehang le a
mantswe sebediswang ka sewelo ka morero wa ho hlakisa ntlha e itseng.
Mehlala ya kgetho ya mantswe ke ena e latelang:
Aptronime
Ke thehello ya lebitso ho ya ka diketso tsa eo ho buuwang ka yena thothokisong.
Mohlala: Mmadiberwane o ne a sa di hadikela ho di ja!
Lebitso Mmadiberwane le bolela motho ya buang ditaba tse mpe haholo a sa
kgaotse, a bile a sa mamele. Lebitso lena le tsamaellana le ho se hlomphe hoo
a ho bontshang ka nako tsohle ha a bua.
Mantswemakgohledi
Ke mantswe a atamelaneng ka moelelo le a mang empa ona a tshwanela hantle
moo a sebediswang teng. A kgohlela hamonatjana a bile a hlakisa le ho
matlafatsa seo ho buuwang ka sona.
Mohlala: A mo jwetsa diptjhamathe, a sala a maketse!
A mo jwetsa diptjhamathe, a sala a tshohile!
Lentswe lena ‘jwetsa’ le na le moelelo o boimanyana o kgohlelang hantle
maemong ana ho feta ha sebui se sebedisitse lentswe ‘bolella’
Lentswe lena ‘diptjhamathe’ le na le moelelo o tobileng, o fupereng a mangata le
le leng. Le kgohlela hantle maemong ana ho feta ha sebui se sebedisitse
mantswe ana, ‘dintho tse makatsang’
Khakhafoni
Ke tshebediso ya mantswe a etsang modumo o nyarosang.
Mohlala: Ba mo kgokgothela sefapanong mora Modimo. Ba mo kgakgatha!
Modumo o nyarosang wa ‘kg’ o sebediswa ha ho botjwa mantswe a kang
‘kgokgothela’ ‘kgama’ ‘kgakgatha’; ‘kgorohela’ o bopa karaburetso ya motsamao
wa mmele.
Mabitsohokwa/ Mabitsomararane/ Mantswemararane

20
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Ke lentswe le bopilweng ka ditho tse pedi tsa puo tse kang ‘leetsi’ le ‘lebitso’ jj.
Mohlala: Leetsi + lebitso = modulasetulo

Kgefutso/ sejura Kgefutsohare ke letshwao (,) le sebediswang ka hara molathothokiso ka dipheyo

tse fapaneng. Sethothokisi se ka e sebedisa ho katla/ho kgina morethetho, ho
lekanya moelelo wa mantswe a arolwang ke yona le hona ho fana ka kgatello
kapa sefutho lentsweng.

Mohlala: O wa ka, ke wa hao

Wa hla wa rehwa Diabolose, Ramautla;

Mehlaleng ena e sebedisitswe ho lekanya moelelo wa mantswe ao e leng

dipakeng. Ka mantswe a mang, ‘O wa ka le ke wa hao’ e bolela feela hore re
ntho e le nngwe. Mohlaleng wa bobedi Diabolose le Ramautla di bolela ntho e le
nngwe feela ‘satane’.
Enjambement/ Ke bokgabo boo ho bona ho se nang letshwao la ho bala qetellong ya
molamotjetje molathothokiso. Sepheyo sa ho e sebedisa ke ho bontsha kgokahano ya
melathothokiso eo e mmedi. Ka mantswe a mang ho bolelwa hore
ditaba/mohopolo oo ho buuwang ka wona molathothokisong o ka hodimo, o tla
fella ho o latelang.

Mohlala: O nkeleditse jwalo Molakolako

Kgabane yane ya ho eletsa ditjhaba;
Ha o a peretlisa a hola haholo
Hosane o qetella o se o sa bone tsela.
Lebotsi Lebotsi ke letshwao la potso (?) leo sethothokisi se le sebediswang ho bontsha
maikutlo a ho makala, ho tletleba le ho belaela. Ha e le hantle sethothokisi se
ipotsa potso eo se ntseng se tseba karabo ya yona.

Mohlala: Jo! Ngwaneso,

Ha o ne o le siyo,
Ke ne nka thuswa ke mang?

Anastrofi Anastrofi ke ho fetolwa ha tatellano e tlwaelehile ya mantswe molathothokisong.

Sethothokisi se e sebedisa ho fana ka kgatello kapa tsepamiso ya maikutlo
mantsweng a tlositsweng sebakeng seo ho tlwaetsweng a sebediswa ho sona.

Mohlala: Basadi ka masokwana ba di toula.

Ka tlwaelo molathothokiso ona o baleha tjena:

Basadi ba di toula ka masokwana.
Ka hoo he, mantswe ana: ka masokwana, a tlositswe sebakeng sa ona sa
tlwaelo.

Tlohelo Tlohelo ke moo sethothokisi se tlohetseng lentswe lohle ho potlakisa morethetho

le ho ngotla molathothokiso.

Mohlala: O nkutlwe ke boledisa tseso tsa Taung,

Molathothokisong ona sethothokisi se tlohetse lentswe ‘dikgomo’.
21
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Kgonyetso Ho kgonyetso ho honyetswa kapa ho fokotswa karolo e itseng ya lentswe, ka

sepheo sa ho tlisa kgatello/sefutho lentsweng leo. Hape kgonyetso e potlakisa
morethetho wa molathothokiso.

Mohlala: Role le lefubedu la mohla monene.

Mona ho honyeditswe ‘le’ ya lerole.
Lehlaso Lehlaso ke phetapheto ya mantswe sebakeng se itseng ka hara
temanathothokiso. Hangata lehlaso le atisa ho phethwa qalong kapa qetellong
ya temanathothokiso.

Mohlala: Bobedi re ba Modimo. (Thothokisong ya, ‘O wa ka, ke wa hao’)

O ele hloko hore lehlaso le etsa hore mohopolo oo ho buuwang ka wona o be le

sefutho, o be o dule kelellong ya mmadi ka lebaka la ho phetwaphetwa.
Lekgotsi Lekgotsi ke mokgabisopuo oo ho ona sethothokisi se kgotsang kapa se
babatsang se itseng. Se ka kgotsa hobane se maketse kapa se hlolletswe kapa
sa babatsa hobane se thabile se thoholetsa. Lekgotsi le iponahatsa ka letshwao
la makalo (!) molathothokisong.
Mohlala: Jo! Ngwaneso,
Ha o ne o le siyo,
Ke ne nka thuswa ke mang?
Mohlaleng wona lekgotsi le bontsha ho makala kapa hona ho hlollwa hobane a
sa tsebe hore o ne a ka thuswa ke mang ha eo wabo a ne a le siyo.

Aposeopsese Se ntseng se buuwa ke sethothoksi se siuwa sebakeng molemong wa hore mmadi

(…) a sale a inahanela hore se ileng sa omella molomong wa sethothokisi ke sefe.

5. MANOLLO YA DITHOTHOKISO: MELODI YA DITHOTHOKISO

MMOKELLI: DJM NGCANGCA

5. THOTHOKISO YA 1: KE MOTSHO, KE MOTLE: KDP Maphalla

1 A ke le mameleng pina ke ena

2 Lekodilo la dinako tse ntjha;
3 Pina ena e mathemalodi
4 E thoba maikutlo a sithabetse.

5 Pina e binnwe ke dikgabane maoba,

22
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

6 Di e binne di e tsanyaola dikgeleke;

7 Di e binne di thenthetsa dikakapa
8 Di re, “ha e le nna ke motsho, ke motle.”

9 “Nna ke motsho, ke motle,

10 Ke pabala hara kgabane tsa lefatshe;
11 Hara ditjaka le nna ke tjaka,
12 Ke ikotla sefuba ha ke ikgalale.”

13 “Nna ke motsho, ke motle,

14 Ke ema kapele ha ke thonngwa ka lebitso;
15 Le ha a itshasitse mabewana a lefatshe
16 Le nna ke Seilatsatsi ha ke tlakasele.”
Zozibini Tunzi mabotle wa universe 2019-2021
www.insider.com
17 “Nna ke motsho, ke motle
18 Ke semomotela le nna hara ditjhaba;
19 Le ha di kopane palesa tsa lefatshe
20 Le nna ke shweshwe ha ke belaele.”

21 “Nna ke motsho, ke motle,

22 Ke twadi, ke benya seka kgauta;
23 Le ha a ikeme mabenyane a lefatshe
24 Le nna, ke senakangwedi ha ke thothomele.”

25 “Nna ke motsho, ke motle

26 Ke a boheha, ke kganya seka letsatsi;
27 Le ha di teane dinaledi tsa lefatshe
28 Le nna ke mphatlalatsane naledi ya meso.”

5.1 NALANE YA SETHOTHOKISI LE THOTHOKISO

[Se qotsitswe ho tswa ho www.sacr.fs.gov.za]

Kgotso Pieter David Maphalla o hlahetse motseng wa Bohlokong, Bethlehem ka la 25 Hlakola 1955.
O phethetse lengolo la hae la materiki sekolong sa Tiisetsang mme botitjhere o bo kwetliseditswe
kholejeng ya Tshiya mane Qwaqwa, moo a fumaneng lengolo la botitjhere teng ka 1976.

Lekgolokwe lena le phatlaladitse dibuka tse ngata tsa padi, tshwantshiso le dithothokiso hammoho
le dipale tsa seyalemoyeng. Tse ding tsa dibuka tseo le di ngotseng ke Tshiu Tseo, Tahleho,
Mohlahlobi Tshita, Botsang Lebitla, Fuba sa ka le tse ding tse ngata.
23
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Radibuka enwa wa Mosotho o ile a ikela boyabatho ka Mmesa selemong sa 2021.

5.2 TLOTLONTSWE

Lentswe Tlhaloso
Lekodilo Pina e monate e kgutshwanyane
Mathemalodi Ntho e monate
Sithabela Ho utlwa bohloko maikutlong
Dikgabane Batho ba ipabolang ba tsejwang ka ho etsa dintho tse ntle
Tsanyaola Ho bina hamonate ka bokgeleke
Dikgeleke Batho ba ipabolang ka pina ba binang hamonate
Thenthetsa Ke mokgwa wa Sesotho wa ho tjeka.

[Se qotsitswe ho tswa ho www.google.com/images]

Dikakapa Batho ba ipabolang ka makgabane a itseng setjhabeng
Pabala Mosadi e motle haholo ka tshobotsi
Ditjaka Motho ya bopehileng hantle
Ikgalala Ho itjhebela fatshe /ho hloka boitshepo
Thonngwa Ho bitswa ka lebitso
Mabewana Batho bao e leng Basotho
Seilatsatsi Mosadi e motle haholo ka tshobotsi
Tlakasela Ho thothomela o bontsha tshabo
Semomotela Morwetsana e motle haholo ka tshobotsi
Shweshwe Palesa e ntle, e tshehla e itlhahelang naheng
Twadi Mosadi e motle haholo ka tshobotsi
Senakangwedi Mofuta wa seboko se kgantshang bosiu

[Se qotsitswe ho tswa ho www.google.com/images]

Mphatlalatsane Ke naledi e kganyang haholo mesong

5.3 KGUTSUFATSO YA THOTHOKISO

24
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Sethothokisi se ipeletsa ho batho hore ba mamele pina e monate e kileng ya binwa ke batho ba
hlahelletseng ka mahetla moo ba neng ba ikgantsha ka botsho ba bona. Sethothokisi le sona se
bua ka ho ba motlotlo ka botsho ba lebala la sona. Ke motho ya sa ikgalaleng mme a kgonang ho
ema ka boitshepo hara batho ba bang a se na tshabo.

5.4 MOFUTA WA THOTHOKISO

Thothokiso ena ke leriki/ lekodilo kapa lona lehlolohela. Ke thothokiso e kgutshwanyane, e kang
pina ebile e ngolwa ho tswa lehlakoreng la mmui. Ho yona sethothokisi se utlwahatsa maikutlo kapa
mohopolo o itseng. Thothokisong ena, sethothokisi se utlwahatsa maikutlo a ho ba motlotlo ka
botsho ba lebala la sona.

5.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa tsena di na le morero
le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng ya thothokiso.

Molamotjetje/ enjambamente/ molapholletsi/ molatswelli

Molathothokisong wa 1 ho sebedisitswe enjambamente ka sepheo sa ho potlakisa morethetho le
ho kopanya melathothokiso e mmedi le ho fetisetsa mohopolo o ka hodimo moleng o hlahlamang e
leng mohopolo wa hore sethothokisi se mema batho hore ba mamele pina e monate.
Re boetse re e fumana melathothokisong e latelang: 3, 7,15,17, 19, 23, 25
Phetapheto ya mantswe e tsepameng/ hlaahlela e qalang/ neeletsano
Sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya mantswe e tsepameng melathothokisong ya 6 le 7, ka
mantswe ‘di e binne’. Phetapheto ena ya mantswe e tsepameng e sidilella mohopolo wa hore
dikgabane tsa kgale di ile tsa bina di babatsa botsho ba lebala la bona.
Phetapheto ya moelelo
Phethapheto ya moelelo e hlahella melathothokisong ya 1 le 2, mantsweng ana ‘lekodilo’ le ‘pina’
a bolela ntho e le nngwe.Sepheo ke ho toboketsa hore batho ba mamele pina. Molathothokisong
wa 6 sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya moelelo mme yona e bopilwe ka mantswe ‘binne le
tsanyaola’ sepheo e le ho sidilella hore dikgeleke di bina di thoholetsa botsho ba tsona. E boetse
hape e hlahella melathothokisong e latelang: 9 le 10, 10 le 11, 17 le 18 mmoho le ho 21 le 22.

25
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Phetapheto ya mantswe e diesitsweng

Molathothokisong wa 1 le 3 re fumana phetapheto ya mantswe e diehisitsweng ka lentswe ‘pina.’
sepheo sa tshebediso ena ya phetapheto ke ho hatella hore pina e neng e binwa e ne e le monate.

Lehlaso
Melathothokiso e qalang ditemanathothokisong tsa 3, 4, 5, 6, 7 e re bopela lehlaso. Bohlokwa ba
lehlaso ke ho toboketsa le ho hopotsa mmadi hore a se lebale hore motho wa mmala o motsho le
yena o motle ka hara botsho ba hae. Lehlaso lena le boela le re bopela morethetho wa
melathothokiso eo ho toboketsa le ho sidillela sehlooho sa thothokiso.

Anastrofi
Molathothokisong wa 6 sethothokisi se sebedisitse anastrofi ka mantswe ana ‘di e binne’ hobane
ka puo e tlwaelehileng lentswe ‘dikgeleke’ le ne le lokela ho qala mola oo mme mola oo o ne o tla
baleha ka tsela ena ‘dikgeleke di e binne di e tsanyaola’. Sepheo ke fa lentswe le tlisitswengb pele
sefutho. E boetse e hlahella molathothokisong wa 7.

Kgonyetso
Molathothokisong wa 19 ho sebedisitswe kgonyetso ka tshebediso ya lentswe “palesa” bakeng sa
dipalesa. Kgonyetso e sebedisitswe ka ho fokotsa bolelele ba molathothokiso kapa hona ho fokotsa
dinoko tsa lentswe ka sepheo sa ho potlakisa morethetho wa molathothokiso Kgonyetso e boela e
fa lentswe leo sefutho.

Sejura/ kgefutsohare
Molathothokisong wa 8 sethothokisi se sebedisitse sejura molathothokisong wa 8 ka sepheo sa ho
katla morethetho wa thothokiso le ho qatsohisa se tlang pele ho kgefutso hare e leng ‘ke motsho’le
se tlang kamora kgefutsohare e leng ‘ke motle’
E boetse e fumaneha melathothokisong e latelang: 9, 13, 17, 21, 22 le 25

Mekgabisopuo
Tshwantshiso/ serehello
Molathothokisong wa 10 sethothokisi se sebedisitse lentswe ‘pabala’. Bohlokwa ba teng ke ho
hlakisa botle le ho boheha ha sona ka lebaka la botsho ba sona. Se boetse se sebedisitse
mokgabisopuo ona melathothokisong e lateng: 11 ka tjaka’, 16 ka ‘Seilatsatsi’, 18 ka ‘Semomotela’,
20 ka ‘shweshwe’, 24 ka ‘senakanngwedi’ le 28 ka ‘mphatlatsane’.

Tshwantshanyo/ papiso
MokgabisaIpuo ona o iponahatsa melathothokisong ya 22 le 26 mme o sebedisitswe ka sepheo sa
ho hlakisa mokgwa oo enwa e motsho a kganyang le ho boheha kateng.

Komelo
Molathothokiso wa 16 ho sebedisitswe komelo. Sethothokisi se re omela ka ditaba tsa Seilatsatsi
wa tshomong eo a neng a le motle haholo.

Lebitsa
Molathothokisong wa 1 ho sebedisitswe lebitsa ka mantswe ‘A ke le mameleng’. Sethothokisi se
sebedisitse lebitsa ho hohela le ho bitsa eo ho buuwang le yena hore a tle a thehe tsebe a mamele.

Seemela
26
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Molathothokisong wa 19 ho sebedisitswe seemela ka lentswe ‘palesa’. Sethothokisi se sebedisitse

mokgabisapuo ona ka sepheo sa ho hlakisa hore ha se na letswalo le ha se kopane le batho ba
bang ba batle. Se boetse se sebedisitse mokgabiso puo ona melathothokisong e latelang: 23 ka
‘mabenyane le 27 ka ‘dinaledi’.

Kganyetsano
Melathothokisong wa 21 ho sebedisitswe kganyetsano ka mantswe ana ‘nna ke motsho’ a
hanyetsana le mantswe a molathothokisong wa 22 ‘ke benya seka kgauta’ ha ho na mmala o
motsho o ka benyang. Sepheo ke ho hlakisa mohopolo wa hore le ha motho enwa a le motsho
empa o ntse a boheha. Sethothokisi se boetse se sebedisitse mokgabisopuo ona melathothokisong
ya 25 le 26.

Karaburetso ya pono
Ditemanathothokisong tsa 3, 4, 5, 6, 7, sethothokisi se kgabile ka karaburetso ya pono mme sepheo
ke ho re bopela setshwantsho sa kamoo motho e motsho, a leng motle kateng ebile a sa ikgalaleng
ha a kopane le batho ba bang ba batle.

Karaburetso ya kutlo
Ditemanathothokisong tse pedi tse qalang, sethothokisi se kgabile ka karaburetso ya kutlo. E se
eka pina ena eo sethothokisi se reng e mamelwe e utlwahala ditsebeng tsa mmadi.

Kgetho ya mantswe

Mabitsomararane / mabitsohokwa
Molathothokisong wa 3 re fumana lebitsomararane ka lentswe lena ‘mathemalodi. Re boele re le
fumane molathothokisong wa 16 ho sebedisitswe lentswe ‘Seilatsatsi.’ Mona sepheo sa ho a
sebedisa ke ho fa mantswe ao kgatello e sa tlwaelehang. Hape ke ho fokotsa palo ya mantswe
hobane a ne a lokela ho ba ‘ya ilang letsatsi le mathe a molodi’, mme sepheo e le ho potlakisa
morethetho wa molathothokiso oo.

Mantswemakgohledi
Molathothokisong wa 2 re fumana lentswelekgohledi ka tshebediso ya lentswe lekodilo. Sepheo sa
tshebediso ya lentswe lena le hlahella le kgohlela hantle moo le sebedisitweng teng hobane ho sa
hlokehe hore sethothokisi se hlalose hore se bua ka pina. Mantswemakgohledi a boetse a hlahella
melathothokisong ena 4 ka ‘sithabetse’, 6 ka ‘tsanayaola, 7 ka ‘thenthetsa’, 14 ka ‘thonngwa’ le 15
’tshasitse’

5.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo se sebedisitsweng ke sethothokisi thothokisong ena ke sa ho ba motlotlo. Sethothokisi se

motlotlo ka mmala wa letlalo la sona o motsho.

Maikutlo a qholotswang ke thothokiso ena ke a ho tlala morolo le ho ba motlotlo. Ke tlala morolo le

ho ba motlotlo ka botsho ba ka.

27
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Sepheo sa sethothokisi ka thothokiso ena ke ho fa mmadi sebete sa ho se inyatse hara batho ba

bang. Se fana le ka boitshepo bo tebileng le ho thathiselletsa ntlha ya hore botle bo tswa kahare
botebong ba kelello le pelo.

5.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Mookotaba wa thothokiso ena ke hore botle le boitshepo ke diyathoteng di bapile.

Molaetsa o fetiswang ke thothokiso ena ke hore batho ba lokela hore ba se ikgalale ka lebaka la mmala
wa bona.

5.8 DIPOTSO TSE KGUTSHWANE

5.8.1 Qolla molathothokiso moo ho sebedisitsweng lebitsa

TEMANATHOTHOKISONG YA 1. (1)

5.8.2 Sethothokisi se sebedisitse lentswe lena ’mathemalodi’ ho hlakisa moelelo

ofe MOLATHOTHOKISONG WA 3? (2)

5.8.3 Fana ka moelelo o otlolohileng wa molathothokiso wa 4. (2)

5.8.4 Hlalosa sepheo sa tshebediso ya Anastrofi molathothokisong wa 6. (2)

5.8.5 Sehalo se ikutlwahatsang thothokisong ee ke sefe? Tshehetsa karabo ya

hao. (2)

5.8.6 Mookotaba wa thothokiso ee ke ofe? (2)

5.8.7 Qolla lentswe le LE LENG le bolelang ntho e le nngwe le ho ‘kgethwa’

temanathothokisong ya 4. (1)

5.8.8 Fana ka melathothokiso e mmedi eo ho sebedisitsweng enjambamente/

molatswelli ho yona. (2)

5.8.9 Qolla lentswe molathothokisong wa 10 le hlalosang ntho e le nngwe le ho

ba motle. (1)

5.8.10 Kgonyetso e sebedisitsweng molathothokisong wa 19 e sebedisitswe ka

sepheo sefe? (2)

28
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

5.8.11 Hlalosa hore tshebediso ya mantswe ana molathothokisong wa 20 ‘le nna

ke shweshwe ha ke belaele’ a tshehetsa sehlooho sa thothokiso ena
jwang? (3)

5.8.12 Hlalosa hore thothokiso ena e qholotsa maikutlo afe ho wena? (2)

5.8.13 Tshwaela ka tshebediso ya lehlaso le fumanwang ditemanathothokisong

tsa 3 ho isa ho 7 thothokisong ena. (3)

5.8.14 Sekaseka hore ke thuto efe eo o e unneng kamora ho bala thothokiso ena. (3)

5.8.15 Kgefutsohare e sebedisitsweng molathothokisong wa 9 e sebedisitswe se

sebedisitswe ka sepheo sefe ntle le ho kgina morethetho. (2)
[30]

DIPOTSO TSA MOQOQO TSE TELELE

Sekaseka thothokiso ena ‘Ke motsho, ke motle’ o bontshe kamoo sethothokisi se sebedisitseng
mekgabisapuo ho finyelletsa molaetsa wa yona.
Karabo ya hao e be bolelele ba mantswe a 250 — 300
[10]

6. THOTHOKISO YA 2: IKELETSE: KDP Maphalla

1 Lengolo le bulehileng ke lena

29
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

2 Ho wena Mpho motswalle wa ka;

3 Ha o ntse o tshetshetha lefatsheng
4 Kgefutsa motsotswana, o ikeletse.

5 Ikeletse, ikeletse ngwaneso,

6 Kgutsa hle motsotswana, o itekole;
7 Ikgaleme ha o bona o kgera,
8 Boya sekwele o qamake motjha,

9 Ikeletse, ikeletse kgutsana,

10 Ha o sa ikeletse o tla eletswa ke mang?
11 Hopola hle o shwetswe ke batswadi,
12 Le baena ba behile matsoho diphatleng.

13 Ikeletse, ikeletse moreso. [Se qotsitswe ho tswa ho www.medium.com/@osareogbeid]

14 Ha o sa ikeletse o tla eletswa ke mang?

15 Tadima hle metswalle e phaphathehile.
16 Le ya hlooho ya kgomo kajeno e kgwetjhile.

17 Ikeletse, ikeletse kgabane,

18 Ikeletse, o tutubolohe mahlo; Keletso ke
19 Elellwa hle lefatshe le ferekane, lebone!!
20 Le masupatsela a kgaba ka ho phophola.

21 Ikeletse, ikeletse kgutsana,

22 Tona mahlo o tlohele ho thibasela;
23 Dira ke tseo di apere setswalle,
24 Hlokomela marumo ka dikobong.

25 Ikeletse, ikeletse hle nnake,

26 Ikeletse hle, o phahamele marole;
27 Hlokomela hle dilalome di tswile letsholo,
28 Le matsukunyepe ke ao a tonne mahlo.

29 Ikeletse, ikeletse nnake

30 Ha o sa ikeletse nna ke tla etsa jwang?
31 Fadimeha hle, maraba a tletse lefatshe,
32 Le mamena metjheng ha a na palo.

33 Ikeletse, ikeletse ngwaneso,

34 Ikeletse, o phela ka ho qamaka;
35 Lemoha, lefatshe lena ha se la maoba,
36 Le kgopa le ditjhetjhefa di le dilemo.

37 Ikeletse, ikeletse ngwaneso,

38 Ako hetle morao, o lekole dibaka;
39 Tadima hle dilomo di swabile,
40 Iphe matla, ho hole moo o tswang.

30
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

6.1 NALANE YA SETHOTHOKISI LE THOTHOKISO

[Se qotsitswe ho tswa ho www.sacr.fs.gov.za]

Kgotso Pieter David Maphalla o hlahetse motseng wa Bohlokong, Bethlehem ka la 25 Hlakola 1955.
O phethetse lengolo la hae la materiki sekolong sa Tiisetsang mme botitjhere o bo kwetliseditswe
kholejeng ya Tshiya mane Qwaqwa, moo a fumaneng lengolo la botitjhere teng ka 1976.

Lekgolokwe lena le phatlaladitse dibuka tse ngata tsa padi, tshwantshiso le dithothokiso hammoho
le dipale tsa seyalemoyeng. Tse ding tsa dibuka tseo le di ngotseng ke Tshiu Tseo, Tahleho,
Mohlahlobi Tshita, Botsang Lebitla, Fuba sa ka le tse ding tse ngata.

Radibuka enwa wa Mosotho o ile a ikela boyabatho ka Mmesa selemong sa 2021.

6.2 TLOTLONTSWE

Lentswe Tlhaloso
Tshetshetha Ho tsamaya o se na sepheo/ho/ tlalatlala
Kgera Ho tswa tseleng
Ho boya sekwele Ho kgutlela morao ka matla a fetang a pele
Motjha Tsela e tshesane ya ditweba
Ho beha matsoho phatleng Ho sheba ka tebello
Kgwetjhile Ho tjhetjhella morao
Phophola Ho phopholetsa/ho batlana le tsela
Ho phahamela marole Ke ho potlakela ditaba
Dilalome Batho ba nkelang batho ding tsa bona ka
mahahapa le ho ba hlekefetsa
Matsukunyepe Batho ba babe ka tshobotsi
Ditjhetjhefa Batho ba matla
Dilomo Kgohlo e tshabehang

[Se qotsitswe ho tswa ho www.bing.com/images]

6.3 KGUTSUFATSO YA THOTHOKISO

31
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Ka thothokiso ena, sethothokisi se eletsa motho a tlohele ho tlalatlala kantle ho sepheo. O eletsa
motho hore ha a bona a etsa diphoso a ikgalemele mme a kgutle mekgweng. O boela o eletsa
motho hore ha a se na batswadi a ikgaleme hobane ho se eo a ka mo kgalemang. Sethothokisi se
ellelliswa motho hore ha a le mathateng le metswalle ya hae e a mmalehela. Se ellelliswa motho
hore lefatshe le ferekane mme a se tshepe metswalle hobane e ka mo ntsha kotsi a sa lemohe. O
elelliswa batho hore lefatsheng ho tletse dinokwane mme o lokela ho itlhokomela. Lefatshe lena le
tsietsa le batho bao e leng kgale ba tseba ka tsa bophelo. O qetella ka ho mo kgothalletsa hore a
tsebe moo a tswang teng ka bophelo e le hore o tsebe moo o yang teng.

6.4 MOFUTA WA THOTHOKISO

Thothokiso ena ke ya thuto. Ho yona sethothokisi se eletsa motho hore a ikgaleme mme a kgutle
mekgweng ya hae e sa lokang.

6.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa tsena di na le morero
le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng ya thothokiso.
Enjambamente
Melathothokisong ya 1, 3 le 29 ho sebedisitswe enjambamente. Molathothokisong wa 1 ho fetiswa
mohopolo o tlisitsweng ho o hlahlamang e leng lengolo le pepeneneng le lebisitsweng ho
motswalle wa hae. Re boetse re e fumana melathothokisong e latelang: 3 le 29.

Sejura/ kgefutsohare
Melathothokisong ya 4, 6, 18, 26, 31,34, 35 le 40 ho sebedisitswe sejura. Se sebedisitswe ka sepheo
sa ho qatsohisa se tlang pele ho kgefutsohare hore se lekane le se tlang ka mora kgefutsohare.
Mohlala: molathothokisong wa 4 ho qatsohiswa polelwana ena ‘kgefutsa motsotswana le polelwana
ena ‘ikeletse’

Melathothokisong ya 5, 9, 13, 17, 21, 25, 29, 33, 37 le 38 re fumana kgefutsohare. Mohlala:
Molathothokisong wa 5 e lekanya moelelo e leng ‘ikeletse’.

Phetapheto ya mantswe e rapameng

Melathothokisong ya 5, 9, 13, 17 ,21, 25, 29, 33 le 37 ho sebedisitswe phetapheto ya mantswe e
rapameng ka lentswe ‘ikeletse’. Sepheo sa tshebediso ena ya phetapheto ke ho sidilella mohopolo
wa hore motho a ikgaleme.
Phetapheto ya mantswe e tsepameng
Ena phetapheto e hlahella melathothokisong ya 17 le 18, 25 le 26, ha mmoho le ho 33 le 34 ka
lentswe ‘ikeletse’. Sepheo e ntse e le sona sa ho sidillela mohopolo wa hore motho a ikgaleme,
mme a be le taolo bophelong ba hae.

Lehlaso
Ditemanathothokiso tsa 2 ho isa ho 9 kaofela di qala ka lentswe ikeletse’. Lentswe lena le re bopela
lehlaso mme lona le sebedisitswe ka sepheo sa ho bopa morethetho le ho etsa hore thothokiso e
dule e duma mohopolong wa mmadi.

Lebotsi (?)

32
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Melathothokisong ya 10, 14 le 30 sethothokisi se kgabile ka lebotsi, sepheo e le ho hlokomedisa/

lemosa motho bohlokwa ba ho ikgalema. Hape dipotso tsena tse botsitsweng ke sethothokisi, ke
tse susumetsang hore a nke qeto e nepahetseng ka bophelo ba hae.

Tlohelo
Molathothokisong wa 16 ho sebedisitswe tlohelo. Sethothokisi se tlohetse lentswe ‘metswalle’ ka
sepheo sa ho fokotsa bolelele ba molathothokiso le ho potlakisa morethetho wa molathothokiso eo.

Mekgabisopuo
Tarakanyo
Molathothokisong wa 23 re fumana tarakanyo. Sepheo sa tshebediso ya mokgabisopuo ona ke ho
hlakisa hore ha se bohle e leng metswalle ya nnete hobane ba ka o rerela bora wena o nahana hore
ke metswalle.

Mothofatso
Molathothokisong wa 39 sethothokisi se sebedisitse mothofatso. Sepheo sa tshebediso ya
mokgabisopuo ona ke ho hlakisa hore ha o ka ikgalema dira di tla swaba.

Kgetho ya mantswe
Mantswemakgohledi
Molathothokisong wa 3 sethothokisi se kgethile ho sebedisa lentswe ‘tshetshetha’ bakeng sa ho
‘tlalatlala’ ka sepheo sa ho hatella hore motho enwa o tletsetletse le naha a se na sepheo. Re boela
re fumana mantswemakgohledi melathothokisong e latelang: 16 ka lentswe ‘kgwetjhile’, 22 ka
thibasela’ le 28 ka ‘matsukunyepe.’

Maelana
Molathothokisong wa 8 sethothokisi se kgabile ka tshebediso ya maelana ho nontsha puo ya sona
melathothokisong eo le ho e fa sefutho/lebatama. Maelana ana; ‘ho boya sekwele’ a na le sefutho
ho feta ha sethothokisi se ne se itse ho kgutlela morao.

Lebitsomararane/ lebitsohokwa
Molathothokisong wa 20 ho sebedisitswe lebitsomararane ka lentswe ‘masupatsela’. Sepheo sa ho
le sebedisa ke ho fa lentswe leo kgatello e sa tlwaelehang hape le ho fokotsa palo ya mantswe
molathothokisong oo mme sepheo ke ho potlakisa morethetho wa molathothokiso.

6.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo se sebedisitsweng ke sethothokisi thothokisong ena ke se eletsang/ kgothatsang. Se

eletsa le hona ho kgothaletsa mmadi ho ipha dikeletso tse tla etsa hore a be le taolo ya bophelo ba
sona.

Maikutlo a qholotswang ke thothokiso ena ke a ho kgothatso. Ke kgothatswa ke hobane dikeletso

tsa sethothokisi ke tse ahang le ho fana ka tsela e nepahetseng hore motho a se iphumane a wetse
marabeng a ka tswang a mo senyetsa bophelo.

Sepheo sa sethothokisi ka thothokiso ena ke ho fa mmadi maele a ho phema dintho tse sa lokang
bophelong. Sethothokisi se tsitlallela ntlheng ya hore ha motho a itseba, o ba le monyetla o motle
wa ho nka diqeto tse nepahetseng.
33
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

6.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Mookotaba wa thothokiso ena ke hore boikemelo ke setlhare sa katleho.

Molaetsa o fetiswang ke thothokiso ena ke hore ha o kgona ho ipha dikeletso le ho di latela, o kgona
ho phema dintho tse ngata tse ka o sitisang bophelong ba hao .

6.8 DIKARABO TSA DIPOTSO TSE KGUTSHWANE

6.8.1 Ke bokgabo bofe bo fumanwang melathothokisong ya 1 le 3? (1)

6.8.2 Ke phetapheto ya mofuta ofe e hlahellang molathothokisong wa 25? (1)

6.8.3 Bolela hore tlohelo e fumanwa molathothokisong ofe TEMANATHOTHOKISONG

ya 4. (1)

6.8.4 Bohlokwa ba tshebediso ya lentswe ‘hle’ molathothokisong wa 27 ke bofe

temanathothokisong eo? (2)

6.8.5 Qolla lentswe le re bopelang lebitsomararane TEMANATHOTHOKISONG YA

5. (1)

6.8.6 Hantlentle sethothokisi se bolelang ka molathothokiso wa 16? (2)

6.8.7 Hobaneng ha sethothokisi se sebedisitse lebotsi molathothokisong wa 30? (2)

6.8.8 TEMANATHOTHOKISO YA 7 e qholotsa maikutlo a jwang ho wena? Tshehetsa

karabo ya hao. (3)

6.8.9 Lehlaso le fumanwa melathothokisong efe? Tshwaela ka tshebediso ya Iona

molaetseng wa thothokiso ena. (3)

6.8.10 Lentswe lena ‘ikeletse’ le tlisa mohopolo ofe thothokisong ena? (2)

6.8.11 Sethothokisi se bolelang ka mantswe ana ‘boya sekwele’ a fumanehang

molathothokisong wa 8? (2)

6.8.12 Akareretsa mookotaba wa thothokiso ena ka ntlha E LE NNGWE feela. (2)

6.8.13 Tshohla tshebediso ya tarakano e sebedisitsweng molathothokisong wa 23. (3)

6.9.14 Hlalosa sehalo se sebedisisweng TEMATHOTHOKISONG YA 3. (2)

6.9.15 Bolela bohlokwa ba kgefutsohare e sebedisitsweng molathothokisong wa 6. (2)

6.9.16 Qotsa lentswe le nang le moelelo o le mong le batho ba babe ka tshobotsi

TEMANATHOTHOKISONG YA 7. (1)
[30]
34
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

POTSO YA MOQOQO E TELELE

Sekaseka thothokiso ena ‘Ikeletse’mme o bontshe kamoo sethothokisi se sebedisitseng
mantswemakgohledi kateng ho finyelletsa molaetsa wa sona. Karabo ya hao e be bolelele
ba mantswe a 250 – 300 [10]

35
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

7. THOTHOKISO YA 3: TONAKGOLO TSIAME KENNETH MOPELI: MM

Makappa

1 Qhaqha o qhaqholle qhobane sa kweneng,

2 Qala botjha, bopa Qwaqwa e be Seilatsatsi
3 Seilatsatsi wa ntate Mohale, hoba moreneng
4 Ho phela bahale,
5 Bahale ba lwana ya sedula-matswapong ntwa;
6 Hlahisa mmala o ka mpeng,
7 Bontsha hore o morena,
8 O bontshe Dikwena le Batlokwa
9 Hore kopano ke matla!
10 Futsa, o futse ntataomoholo Letlama,
11 Letlama wa ho tlamahanya tjhabana sa hae
12 Ka lesika la tholo.

13 Lesika la tholo ke eng?

14 Lesika la tholo ha se teele ha le kgaohe;
15 Teele ke eng ha e se nthwa maaparathethana,
16 Rona re bapala papadi ya lerumo le thebe!
17 Ha e letse eba ke kgotso ya Letlama.

18 Tsiame, qhana katola ya hao o nke leeto, [Se qotsitswe ho tswa ho www.facebook.com]
19 Ka majwanamabedi boha botle ba naha ya hao;
20 Qwaqwa naha ya dithaba, dinoka le melapo,
21 E ntle le botsipasehole ba e babatsa;
22 Re bona le ka baeti ho eta selemo ho pota!

23 Kgabane kgaba ka bottle

24 O swabise kgukguni tsa sera,
25 Dira tsa Tlokweng le Kweneng mareneng;
26 Ngwanamonna ha taba di se di le ka mosing,
27 Potlakela Tsheseng hona Tlokweng;
28 Teng o tla fihlela namane e telele Wesele,
29 Eo Motlokwa o a e tseba toka;
30 O tla etsa tsoho la monna, a ke se o swetse.

31 Morenaka, ha ntse le e ya le kgata kgateane,

32 Ha ntse le nyoloha le ho theosa
33 Diphula le diphulana;
34 Hopolang hore motse ho ahwa wa morapedi,
35 Kgumamang le rapele, tshepang thapelo.

36
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

7.1 NALANE YA SETHOTHOKISI LE THOTHOKISO

Moisi Moses Makappa o hlahetse lehaeng la Qwaqwa ka selemo sa 1950. Motsoeneng
enwa wa ha kgiba o ithutile dikolong tse kang Bothaville Community School, Mampoi mme
a fumana kwetliso ya botitjhere kholejeng ya Tshiya, Qwaqwa. O tumme haholo ka ho qapa
thothokiso tse kang Thabo, Moya, Tswalo la ka, Menate ya botjha, Senqu le tse ding.
Nalane ya thothokiso
Thothokiso ena ‘Tonakgolo Tsiame Kenneth Mopeli’ e theilwe hodima bophelo ba hae. TK
Mopeli o hlahile ka kgwedi ya Loetse 1930 a hlahela Namahadi motse lehaeng Qwaqwa. A
theha mokgatlo wa Dikwankwetla lehaeng leo. Mokgatlo ona o kene pusong ka selemo sa
1975 ho fihlela 1994 ha Aforika Borwa e fumana tokoloho ya Temokerasi mme metse
mahae e fediswa. TK Mopeli o hlokahetse ka 1 Mphalane 2014.

Nalane ya sethothisi le thothokiso di a tsamaelana/ nyalana kaha sethothokisi se hlahetse,

se phetse sa ba sa kena dikolo motse lehaeng Qwaqwa moo TK Mopeli e e neng e le
tonakgolo hona teng.

7.2 TLOTLONTSWE

Lentswe Tlhaloso
Qhaqha Ho heletsa
Bahale Ke batho ba matla ntweng
Ntwa sedulamatswapong Ntwa e matla, e mpe e tshosang
Ho hlahisa mmala o ka mpeng Ho hlahisa mokgwa wa hao wa nnete
Futsa Ho tshwana ka diketso le baheno
Letlama Lebitso la Morena wa Basotho Moshoeshoe ha a tswa
mophatong
Teele Semela se lohang kgati
Maaparathethana Banana ba Basotho
Thebe Ke seitshireletsi se sebediswang ntweng se entseweng ka
letlalo
Ha e letse Ha ntwa e emisitse
Qhana Marapo a tlamang pere ho e laola

[Se qotsitswe ho tswa ho www.google.com/images]

Katola Pere
Seqhobane Ke motho ya nang le matla a ntwa

37
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

7.3 KGUTSUFATSO YA THOTHOKISO

Thothokiso ena, e bua ka nalane ya Tonakgolo Tsiame Kenneth Mopeli eo e neng e le tonakgolo
ya Qwaqwa. Ke yena mothehi wa lehae la mehleng la Qwaqwa. Qwaqwa ke naha e ntle e kgabileng
ka dithaba, dinoka le melapo. Sethothokisi se mo kgothalletsa ho nka leeto ho kopanya Batlokoa le
Bakoena hore e be ntho e le nngwe mme kgotso e rene. Sethothokisi se ipiletsa ho Mopeli ho
tshepa Modimo hore a tle a hlole dira tsa hae kaofela.

7.4 MOFUTA WA THOTHOKISO

Thothokiso ena ke ya sehopotso/ Ya sejwalejwale. Ka yona sethothokisi se hopola mesebetsi e

babatsehang eo Tonakgolo Tsiame Kenneth Mopeli a ileng a e etsa ho bopa setjhaba sa Basotho
Qwaqwa.

7.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa tsena di na le
morero le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng ya thothokiso.

Phetapheto ya mantswe e tshekalletseng/ Lehokela/ Hlaahlela

Sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya mantswe e tshekalletseng melathothoisong ya 2 le 3 ka
lentswe ‘Seilatsatsi’ Sepheo ke ho tlamahanya melathothokiso eo le ho fetisa mohopolo
molathothokisong o lateng e leng wa hore Mopedi abope naha ya Qwaqwa a e etse hore e be naha
e ntle. Re boetse hape re e fumana melathothokisong ya 4 le 5 ka lentswe ‘bahale’, melathothokisong
ya 10 le 11 ka lentswe ‘Letlama’ le melathothokisong ya 14 le 15 ka lentswe ‘teele’.

Phetapheto ya mantswe e tsepameng

Sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya mantswe e tsepameng melathothokisong ya 13 le 14 ka
lentswe ‘lesika la tholo’ ka sepheo sa ho tlamahanya mohopolo wa hore Tonakgolo Mopeli a
kopanye setjhaba sa hae e be ntho e le nngwe.

Phetapheto ya moelelo
Sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya moelelo melathothokisong ya 6 le 7 ka mantswe ana
‘hlahisa le bontsha’ Sepheo sa mofuta ona wa phetapheto ke ho toboketsa le ho sidilella mohopolo
wa hore Tonakgolo a totobatse bonatla ba hae.

Molamotjetje/ enjamabamente/ molatswelli/ molapholletsi

Melathothokisong ya 11, 23, le 32 ho sebedisitswe molamotjetje ka sepheo sa ho potlakisa
morethetho wa molathothokiso eo le ho fetisetsa mohopolo molathothokisong o latelang.
Molathothokisong wa 11 ho fetiswa mohopolo wa hore Mopeli o ile a kopanya setjhaba sa Basotho.

Lekgotsi (!)
Sethothokisi se sebeditse lekgotsi molathothokisong wa 9. Ka sepheo sa ho tiisa hore setjhaba ha se
kopane se ba le matla. Molathothokisong wa 16 sethothokisi se boetse se sebedisitse lekgotsi

Sejura/ kgefutsohare
Melathothokisong ya 2, 3, 10, 18, 20, 30 le 35 re fumana sejura. Se sebedisitswe ka sepheo sa ho
katla/ kgina morethetho wa melathothokiso eo. Molathothokisong wa 2 e qatsohisa se tlang pele ho
kgefutsohare e leng ‘qala botjha’ hore se lekane le se tlang ka morao ho kgefutsohare e leng ‘bopa’.
38
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Molathothokisong wa 35 se lekanya meelelo e mmedi ya ho ‘kgumamang le ho tshepa thapelo’

Lebotsi (?)
Molathothokisong wa 13 sethothokisi se sebedisitse lebotsi. Mona sethothokisi se botsa potso e sa
hlokeng karabo hobane molathothokisong wa o latelang se a ikaraba. Sepheo ke ho hohela mmadi.

Kgonyetso
Molathothokisong wa 26 ho sebeditswe kgonyetso ka lentswe ‘taba’ bakeng sa ditaba. Sepheo ke
ho potlakisa morethetho wa molathothokiso le ho fa lentswe leo sefutho.

Anastrofi
Molathothokisong wa 5 le 19 ho sebedisitswe anastrofi ka ho qatsohisa mantswe ana ‘ntwa le
majwanamabedi’ ka sepheo sa ho qatsohisa mantswe ao hore molathothokiso o be le
matla/sefutho.

Poeletsomodumo
Melathothokisong ya 1 sethothokisi se sebedisitse poeletsomodumo ya medumo e bitswang
alithereishene ya ‘qh’ qhala o qhaqholle qhobane sa Kweneng. Poeletsomodumo ya medumo ‘qh’
e sebedisitswe ka sepheo sa ho bopa morethetho thothokisong le ho etsa hore modumo oo o se
lebalehe o dule o ntse o utlwahala ditsebeng tsa mmadi.

Mokgabisopuo

Tshwantshiso/ serehello
Molathothokisong wa 28 ho sebedisitswe serehello. Motlokwa enwa e leng Wesele o rehellwa ka
namane e telele ho hlakisa mohopolo wa hore le yena ke senatla se nang le tsebo e batsi.

Tatolano
Molathothokisong wa 32 ho sebedisitswe tatolano ka mantswe nyolosa le theosa ho hlakisa
moelelo wa hore ha ba ntse ba tsamaya ba hopole ho rapela.

Phetheletso
Molathothokisong wa 6 ho sebedisitswe phetheletso ha ho kamoo motho a ka bonang mmala wa
motho o ka mpeng kateng. Mokgabisapuo ona o hlakisa moelelo wa hore Tonakgolo Tsiame a
pepese bonatla ba hae.

Mothipoloh
Molathothokisong wa 33 ho sebedisitswe mothipoloho ka mantswe ana ‘diphula le diphulana’. Sepheo
ke ho hlakisa ntlha ya hore ha ba ntse tsamaya hohle ba hopole ho rapela.

Kgetho ya mantswe
Mantswemakgohledi
Melathothokisong ya 1, 2, 15, 18 le 19 sethothokisi se sebedisitse mantswemakgohledi.
Molathothokisong wa 1 ho sebedisitswe lentswe ‘qhaqha’ bakeng sa ho ‘heletsa’. Sepheo sa
tshebediso ena ya lentswe lena ke ho hatella hore Mopeli a ntjhafatse lehae la Qwaqwa. Ho boetse
ho hlahella mantswemakgohledi melathothokisong e latelang: 2 ‘Seilatsatsi’ ho hlalosa botle ba lehae
la Qwaqwa. Molathothokisong wa 15 sethothokisi se kgethile ho sebedisa lentswe ‘maaparathethana’
bakeng sa banana ba Basotho. Molathothokisong wa 18 ho sebedisitswe lentswe ‘qhana’ bakeng sa
ho akgela marapo pereng. Molathothokiso wa 19 ho sebedisitswe ‘majwanamabedi’ bakeng sa ho
sebedisa lentswe mahlo.

39
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Maelana
Molathothokisong wa 26 ho sebedisitswe maelana ana ‘ha taba di le ka mosing’ ho bolelang hore
ditaba di mpefetse. Ha molathothokisong wa 30 ho sebedisitswe maelana ana ‘ho etsa tsoho la
monna’ maelana ana a bolela ho thusana. Sepheo sa tshebediso ya ona ke ho nontsha puo
molathothokisong.

Mabitsomararane/ mabitsohokwa
Melathothokisong ya 2 le 3 ho sebedisitswe lebitsomararane ka lentswe ‘Seilatsatsi’ Sepheo ka ho
sidilella ntlha ya hore Mopeli a ntlafatse lehae la Qawqwa. Re boetse re fumana mabitsomararane
melathothokisong e latelang: 10 ka lentswe ‘ntataomoholo’, 15 ka ‘maaparathethana’,19 ka
‘majwanamabedi’, 21 ‘botsipasehole’ le 26 ka ‘ngwanamonna’.

7.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo se sebedisitsweng ke sethothokisi thothokisong ena ke sa thabo/ motlotlo kaha sethothokisi

se bua ka thabo ha se hopola makgabane a entsweng ka Mopeli.

Maikutlo a qholotswang ke thothokiso ena ke a ho ba le thabo/motlotlo. Ho a thabisa ho bona hore ho

ntse ho le teng batho ba kgothalletsang hore setjhaba se kopane hore kgotso e rene.

Sepheo sa sethothokisi ka thothokiso ena, ke ho bontsha hore se na le tshepo ho Tonakgolo Tsiame

Kenneth Mopeli hore o tla kgona ho bopa kgotso setjhabeng sa Basotho.

7.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Mookotaba wa thothokiso ena ke ho bopa kgotso setjhabeng.

Molaetsa o fetiswang ke thothokiso ena ke hore ha o le moetapele, o lokela ho etsa bonnete ba

hore kgotso e rena ka dinako tsohle ka hare ho setjhaba.

7.8 DIPOTSO TSE KGUTSHWANE

7.8.1 Fana ka mabitsomararane a mane a hlahellang thothokisong ena. (4)

7.8.2 Tshohla mookotaba wa thothokiso. (2)

7.8.3 Sethothokisi se bolelang ka maelana ana; ‘ho etsa tsoho la monna’? (2)

7.8.4 Fana ka mareo a bothothokisi a matshwao ana a puo

!
? (2)

7.8.5 Thothokiso ee ke ya mofuta ofe? (1)

7.8.6 Sepheo sa poeletsomodumo e sebedisitsweng molathothokisong wa 1 ke sefe? (2)

40
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

7.8.7 Ke mantswe afe a re bopelang tatolano temanathothokisong ya 5? (2)

7.8.8 Kgonyetso e fumanwa molathothokisong ofe? Tshwaela ka tshebediso ya yona

molaetseng wa thothokiso ena. (3)

7.8.9 Qolla mantswe a re bopelang mothipoloho temanathothokisong ya 5 (2)

[20]

POTSO YA MOQOQO E TELELE

Sekaseka thothokiso ena ‘Tonakgolo Tsiama Mopeli’ mme o bontshe kamoo sethothokisi se
sebedisitseng phetapheto ho finyelletsa molaetsang wa sona. Karabo ya hao e be bolelele ba
mantswe a 250 – 300 [10]

41
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

8. THOTHOKISO YA 4: KAOFELA KE MAFOME: KPD Maphalla

1 O kile a lemosa baena Mmoledi

2 Ditjhaba di itebetse di eja mothebelele;
3 O kile a re tsa lefatshe ke lefeela
4 Kaofela ke mafome
5 Di a fela.
TSOHLE KE LEFEELA
6 Mofuthu wa mahlasedi ha tsatsi le tjhaba, LA MAFEELA!!
7 Moya maphodi ha le haba madikelo,
8 Ka nnete tsa lefatshe ke lefeela
9 Kaofela ke mafome
10 Di a fela.

11 Dipina tsa dinonyana hwetla le kena,

12 Melodi ya ditswere ha di rura mohlakeng
13 Ka nnete tsa lefatshe ke lefeela
14 Kaofela ke mafome
15 Di a fela.

16 Botle ba dipalesa, shweshwe tsa naha,

17 Bosehlana ba kgarabe, semomotela;
18 Ka nnete tsa lefatshe ke lefeela
19 Kaofela ke mafome
20 Di a fela.

21 Ho sebetsa ka thata, ho fufulelwaka,

22 Ho tshwara ka meno ho aha disiu;
23 Ka nnete tsa lefatshe ke lefeela
24 Kaofela ke mafome
25 Di a fela.

26 Lerato la batjha ho pepeakaka,

27 Ho ikana ka lehodimo le dinaledi;
28 Ka nnete tsa lefatshe ke lefeela
29 Kaofela ke mafome
30 Di a fela.

31 Maqiti a ho bona dira di sa le hole,

32 Lebelo le ditshika ho haba dibaka.
33 Ka nnete tsa lefatshe ke lefeela
34 Kaofela ke mafome
35 Di a fela.

36 Bohlwahlwa ba ho tjhalaka, mafolofolo

42
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

37 Morolo oo wa batjha ho hlwahlwaelaka;

38 Ka nnete tsa lefatshe ke lefeela
39 Kaofela ke mafome
40 Di a fela.

41 Botjharola ba mohlankana, ho hwantakaka,

42 Bosesanyane ba kgarebe, ho kwakwailaka;
43 Ka nnete tsa lefatshe ke lefeela
44 Kaofela ke mafome
45 Di a fela.

46 Masene a kajeno, ho bua dipuo,

47 Borutehi bo boholo ho nepa mahlale;
48 Ka nnete tsa lefatshe ke lefeela
49 Kaofela ke mafome
50 Di a fela.

8.1 NALANE YA SETHOTHOKISI LE THOTHOKISO

[Se qotsitswe ho tswa ho www.sacr.fs.gov.za]

Kgotso Pieter David Maphalla o hlahetse motseng wa Bohlokong, Bethlehem ka la 25 Hlakola 1955.
O phethetse lengolo la hae la materiki sekolong sa Tiisetsang mme botitjhere o bo kwetliseditswe
kholejeng ya Tshiya mane Qwaqwa, moo a fumaneng lengolo la botitjhere teng ka 1976.

Lekgolokwe lena le phatlaladitse dibuka tse ngata tsa padi, tshwantshiso le dithothokiso hammoho
le dipale tsa seyalemoyeng. Tse ding tsa dibuka tseo le di ngotseng ke Tshiu Tseo, Tahleho,
Mohlahlobi Tshita, Botsang Lebitla, Fuba sa ka le tse ding tse ngata.

Radibuka enwa wa Mosotho o ile a ikela boyabatho ka Mmesa selemong sa 2021.

8.2 TLOTLONTSWE

Lentswe Tlhaloso
Mafome Ha tshepe e le ya kgale e kopana le mongobo mme e
hlahisa mmala o sootho

43
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

[Se qotsitswe ho tswa ho www.connect2local.com]

Mothebelele Ho phela hamonate
Hwetla Sehla sa selemo
Rura Ho fofa ha dinonyana
Mohlakeng Sebakeng moo ho metseng lehlaka
Pepeaka Ho tlala hohle
Maqiti Mahlale
Morolo Mafolofolo
Ho tshwara ka meno Ho sebetsa ka thata
Tjharola Mohlankana wa seemo se phahameng
Ditshika Mesifa e matla
Kwakwaila Motsamao wa basadi o bontshang boitshepo
Hwantakaka Ho tsamaya o potlakile
Masene Bohlale
Hlwahlwaela Ho tlalatlala le sebaka o sa tsebe moo o yang teng.

8.3 KGUTSUFATSO YA THOTHOKISO

Ka thothokiso ena, sethothokisi se bontsha kamoo dintho tsa lefatshe di felang kateng ha nako e
ntse e tsamaya. Mofuthu wa letsatsi o a fela ha letsatsi le dikela mme ho hlaha moya o phodileng.
Melodi ya dinonyana e monate hammoho le dipalesa e a fela ha ho kena dihla tse itseng tsa selemo.
Motho le ha a ka sebetsa ka thata qetellong tsohle tseo di a fela. Lerato la batjha ke la nakwana.
Matla le mafolofolo a motho a ya fela. Le ha motho a ka ruteha hakaakang hoo ho a fela.

8.4 MOFUTA WA THOTHOKISO

Thothokiso ena ke ya lerike/lehlolohela/ thuto. Ho yona sethothokisi se eletsa hore ntho e nngwe
le e nngwe ya lefatshe e a fela, kaha sesafeleng se a hlola.

8.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa tsena di na le morero
le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng ya thothokiso.

Phetapheto ya moelelo
Sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya moelelo melathothokisong ya 21 le 22 ka mantswe ana
‘ho sebetsa ka thata’ le ‘ho tshwara ka meno’. Sepheo sa phetapheto ena ke ho toboketsa hore le
ha o ka sebetsa ka thata ho ipokella maruo a lefatshe o tsebe tseo tsohle di a fela.
Melathothokisong ya 36 le 37 ho fumaneha mofuta ona wa phetapheto ka mantswe ana ‘mafolofolo’
le ‘morolo’.

Phetepheto ya sebopeho

44
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Melathothokisong ya 41 le 42 sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya sebopeho ka tshebediso

ya ditho tse latelabng tsa puo: Lebitso (botjharola le bosesane), lehokabitso (ba), lebitso
(mohlankana le kgarebe) Lehokaetsi (ho) leetsakaki (hwantakaka le kwakwailaka). Ka sepheo sa
ho lekanya melathothokiso eo e mmedi.

Molamotjetje/ enjamabamente/ molatswelli/ molapholletsi

Molathothokisong wa 1 sethothokisi se sebedisitse enjambamente. Ka sepheo ke ho fetisetsa
mohopolo moleng o hlahlamang wa hore moruti o ile a hlokomedisa batho ha a elellwa hore ba
itebetse hore ntho e nngwe le e nngwe e a fela.
Melathothokisong ya 3, 4, 5 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15 18, 19, 20, 23, 24, 25, 28, 29,
20, 33, 34, 35, 36, 28, 39, 40, 43, 42, 41, 48, 49 le 50 re boetse re fumana enjambamente.

Sejura/ kgefutsohare
Melathothokisong ya 16, 17, 21, 36, 41,42 le 46 ho sebedisitswe sejura ka sepheo sa ho katla
morethetho wa molathothokiso. Molathothokisong wa 16 se sebedisitswe ke sepheo sa ho tlisa
tekatekano ya moelelo pakeng tsa ‘dipalesa’ le ‘shweshwe’.

Kgonyetso
Molathothokisong wa 6, 11 le 16 sethothokisi se kgabile ka kgonyetso. Molathothokisong wa 6 e
sebedisitswe ho lentswe ‘tsatsi’ bakeng sa ‘letsatsi’ ka sepheo sa ho potlakisa morethetho le ho fa
lentswe leo sefutho.

Tlohelo
Molathothokisong wa 7 ho sebedisitswe tlohelo. Sethothokisi se tlohetse lentswe ‘letsatsi’ ka sepheo
sa ho fokotsa palo ya mantswe molathothokisong oo e le ho potlakisa morethetho.

Lehlaso
Lehlaso le hlahella qetellong ya temathothokisong ka nngwe ka mantswe ana: ‘kaofela ke mafome’
le ‘di a fela’. Ka sepheo sa ho re bopela morethetho wa thothokiso le hore thothokiso e se lebalehe
e dule e duma ditsebeng tsa mmadi.

Anastrofi
Molathothokisong wa 1 ho sebedisitswe anastrofi. Molathothokisong ona ho qatsohiswa lentswe ‘o
kile’ ho bontsha hore diketsahalo tsena di etsahetse nakong e fetileng hobane ka puo e tlwaelehileng
lentswe lena le ne le lokela ho qala polelo mme molathothokiso oo o ne o tla baleha ka tsela ena
Mmoledi o kile a lemosa baena.

Karaburetso
Karaburetso ya pono
Karaburetso ena e hlahella melathothokisong ya 16, 17, 21, 22, 32, 36, 37, 41 le 42.
Molathothokisong wa 16 kararaburetso ya pono e re bopela setshwantsho sa dipalesa tse ntle.

Karaburetso ya kutlo
Melathothokisong ya 11 le 12 ho sebeditswe karaburetso ya kutlo ka sepheo sa ho re bopela
modumo o etswang ke dinonyana ha di bina.

Kgetho ya mantswe
Mantswemakgohledi

45
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Molathothokisong wa 17 sethothokisi se sebedisitse lentswe ‘‘semomotela’ bakeng sa polelwana

ena ‘kgarebe e ntle’ sepheo e le ho hatella ka moo kgarebe ena e neng e le ntle kateng. Sethothokisi
se boetse se sebedisitse mantswemakgohledi melathothokisong e latelang: ka lentswe 32, ‘ditshika’
bakeng sa ‘mesifa e thata’ le 36 ka lentswe ‘tjhalaka’ bakeng sa ho tsamaya kapele dibakeng tse
ngata.

Maelana
Molathothokisong wa 22 sethothokisi se sebedisitse maelana ana ‘ho tshwara ka meno’ ka sepheo
a ho hatella hore le ha o ka ‘sebetsa ka matla’ tseo tsohle di a fela.

8.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo se sebedisitsweng ke sethothokisi thothokisong ena ke sa temoso. Sethothokisi se lemosa

motho ka dintho tsa lefatshe tse felang ha nako e ntse e tsamaya.

Maikutlo a qholotswang ke thothokiso ena ke a temoho. Sethothokisi se ntemosa kamoo dintho tsa
lefatshe di felang kateng.

Sepheo sa sethothokisi ka thothokiso ena ke ho lemosa motho hore dintho tsa lefatshe di a fela.

8.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Mookotaba wa thothokiso ena ke hore tsohle tsa lefatshe ke lefeela la mafeela/Sesafeleng se a

hlola.

Molaetsa o fetiswang ke thothokiso ena ke hore motho a ele hloko hore dintho tsa lefatshe ha di
dule di le teng, ha nako e ntse e tsamaya di a fela. Ha ho seemahale lefatsheng.

8.8 DIPOTSO TSE KGUTSHWANE

8.8.1 Bohlokwa ba lehlaso le sebeditsweng thothokisong ena ke bofe? (1)

8.8.2 Ke phetapheto ya mofuta ofe e hlahellang TEMANATHOTHOKISONG YA 5? (1)

8.8.3 Ke bokgabo bofe bo sebedisitsweng MOLATHOTHOKISONG WA 7? (1)

8.8.4 Bolela sebetsa sa bothothokisi se fumanehang molatothokisong wa 17? (1)

8.8.5 Karaburetso e sebedisitsweng molathothokisong wa 22 e o thusa jwang hore o

utlwisise molathothokiso oo? (2)

8.8.6 Qolla lentswelekgohledi temanathothokisong ya 4 o be o bolele hore bohlokwa ba

lona ke bofe temanathothokisong eo. (2)

46
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

8.8.7 Lentswe lena ‘mafome’ le hlahellang thothokisong ena le hlakisa moelelo wa

thothokiso ena jwang? (2)

8.8.8 Bapisa tshebediso ya sejura/kgefutsohare melathothokisong ya 16 le 17. (2)

8.8.9 Ke thuto efe e o e unneng ha o bala thothokiso ee? (2)

8.8.10 Hlalosa hore tshebediso ya polelwana ena: ‘bohlwahlwa ba ho tjhalaka, mafolofolo’

e tshehetsa sehlooho sa thothokiso ena jwang? (3)

8.8.11 Sekaseka matla a tshebediso ya anastrofi e sebedisitsweng temanathothokisong ya

1. (3)
[20]

POTSO YA MOQOQO E TELELE

Sekaseka thothokiso ena ‘Kaofela ke mafome’ mme o bontshe kamoo sethothokisi se
sebedisitseng karaburetso ho finyelletsa molaetsa wa sona. Karabo ya hao e be bolelele ba
mantswe a 250 – 300 [10]

47
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

9. THOTHOKISO YA 5: TSWALO YA MORENA MOSHOESHOE — DCT Bereng

1 Ke lang motseng lekutukutu?

2 Rata le bidietsang diotlwaneng?
3 Ho utlwilweng basadi ba tjhalakang le malapa?
4 Bahlankana ba qamakelang ka hohle?
5 Banna ba phehile kgang ho entse jwang?
6 Meropa e kgatinngwa ho hlahileng?
7 Manaka a hoa, a hautsa a utlwang?
8 Thomo di duma letomotomo ho etsahetseng?
9 Phala di lla piipii, pii e hlahile kae?
10 Basadi fahleho di a bososela,
11 Barwetsana ba maketse feela
12 Banna ba botsana ka thata…

13 Naha ya hlaka mmala,

14 Thaba tsa yona tsa dumaela;
15 Lehlaso la aparela dithaba,
16 La tsamaya le buisa mahaha ka hohle. www.google.co.za
17 Phoofolo tsa etsa lehlaphahlapha,
18 Nyamatsane tsa phalla ka hohle;
19 Batho ba lesa diphoofolo, ba makalla ditaba,
20 Taba tsa hlolla banna le basadi.

21 Ha Libenyane ho mohlankana.
22 Lesea la hlaha le thebe letsohong.
23 Batho ba bala diketso sefahlehong,
24 Ketso tsa balwa di eso etsahale.
25 Tsohle tsa nahanisa batho;

26 Ho ba tlama di metse di bohuwe;

www.officeholidays.com
27 Palesa tsa thunya makgatsikgatsi,
28 Naledi tsa wa medubela,
29 Ya ka hola ke bosiu,
30 Ya ka tolo le benya!
31 Tsatsi la tuka malakabe,
32 Metlotlwaneng mafutsana ra lahla dikobo.

33 Kgwedi ya rethemana sebakeng,

34 Ya ka ngwetsi e fihla ha matsalayona.
35 Monyenyetsi wa hlaha lesobeng,
36 Eka le tjepa di bile tsa utlwa,
37 Hoba di ne di bohle;

38 Medimo e nko e metsi e bina diketso;

48
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

39 Tau di kirietsa melapong,

40 Di puruma di suthela Morena naha,
41 Nkwe di rora mehohlong,
42 Di rora ho siruhela Morena tsela.
43 Batana tsa thothometsa naha;
44 Athe Moshoeshoe e ne e le lesea feela,
45 Lesea le hodisitsweng ka bese la kgama,

46 Ka diketso ra tseba tswalo ya Thesele.

47 Hoba mohla le hlahang, Letlama la Mokhachane,
48 Mohla a hlahang ditjhaba ra thaba,
49 Ra bina re sa ka ra tseba,
50 Ra tjekwa ke barwetsana dikgarebe,
51 Ke ha re tla re:
52 “Halala, Matebele a ka Natala!
53 Le rona kajeno re a buswa.
54 Hauhelele, banna ba ka Mohokare!
55 Le rona kajeno re tshwara dithebe;
56 Thaba-Bosiu, Sefikeng, re a phela.”

9.1 NALANE YA SETHOTHOKISI

David Crammer Theko ke wa leloko la borena Lesotho. O hlahetse Masite ka selemo sa

1905 mme tse ding tsa dikolo tseo a ithutileng ho tsona ke Lovedale ho la Koloni. Boholo
ba mosebetsi wa hae e bile wa borena. O ile a ba Morena wa Namane, Mashai seterekeng
sa Qacha. O kile a ba motshwaredi boreneng ba Morena Theko Makgaola. O bile
pulamadiboho boqaping ba dithothokiso. O phatlaladitse buka ya Lithothokiso tsa
Moshoeshoe le tse ding. Yona e ile ya phatlalatswa ka selemo sa 1931.

9.2 TLOTLONTSWE

Lentswe Tlhaloso
Lekutukutu Moferefere
Bidietsa Sesupo sa se etsahetseng/ ho itshena
Qamaka Ho sheba ka mahlokoreng ohle
Moropa Seletswa se etsweng ka kutu ya lekgala ya
nto kwahelawa ka letlalo la kgomo
Kgatinngwa Ho letswa ka matla
Hoa Ho hoeletsetsa hodimo
Mahaha Mafika a bulehilng thabeng moo batho ba
kgale ba neng dula teng
Lehlaphahlapa Ho ya hodimo le tlase ka potlako
Makgatsikgatsi Ho kganya ha mebala ya dipalesa
Medubela Ho laima ha dinaledi ka bongata
Letolo Modumo wa maru

49
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Metlotlwana Matlo a mnyane

Rethemana Ho ema tlekelele
Ditjepa Dikgomo
Puruma Modumo wa tau
Thomo Seletswa se entsweng ka mohope le lehlaka

[http//briefy.co.za]
Diotlwana Setshireletsi sa lebala se entsweng ka jwang
le mahlaka

[Se qotsitswe ho tswa ho www.alamy.com]

Mehohlo Mefero
Siruha Sutha

9.3 KGUTSUFATSO YA THOTHOKISO

Thothokiso ena e hlalosa ka diketsahalo tsa mohla tswalo ya Morena Moshoeshoe. E bile
letsatsi le sa tshwaneng le a mang. Ho ne ho le moferefere basadi ba didietsa, banna le
bahlankana ba maketse, ho lla meropa, thomo di duma di sa tswa duma, manaka a hoa le
diphala di lla di sa tswa lla. Maemo a tlhaho e leng lehodimo, mafika, dinaledi, letsatsi,
dithaba le ditlama kaofela di ne di sa tlwaeleha.

9.4 MOFUTA WATHOTHOKISO

Ke thothokiso ya mofuta wa lehlolohela(lerike)/ tokodiso. Mona se thothokisi se pheta ditaba
tsa tlhaho ya Moshoshoe ka tatellano.

9.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa tsena di
na le morero le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng ya thothokiso.

Kgonyetso

50
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Molathothokisong wa 2 sethothokisi se sebedisitse ‘rata’ bakeng sa ‘lerata’. Sepheo ke ho

tlisa kgatello e hodima lentswe ‘rata’ e le ho potlakisa morethetho.
Sethothokisi se boetse se sebedisitse bokgabo bona melathothokisong ya 8, ka ‘thomo’ 9,
ka ‘phala’ 10, ka ‘fahleho’ 14, ka ‘thaba’ 20, ‘taba’ 24, ka ‘ketso’ le 41 ka nkwe’.

Tlohelo
Molathothokisong wa 25 sethothokisi se sebedisitse tlohelo, ho tlohetse lentswe
‘diketsahalo’ e le ho ngotla palo ya mantswe ka sepheo sa ho potlakisa morethetho.

Anastrofi
Molathothokisong wa 1 re fumana Anastrofi hobane o ne o lokelwa ho balwa tjena
‘lekutukutu’ ke lang motseng ka puo e tlwaelehileng. Sethothokisi se sebedisa anastrofi ka
sepheo sa ho qatsohisa lentswe le tlisitsweng pele ‘ke lang’
Re boele re fumane anastrofi melathothokisong ya 53 le 54.

Kgefutsohare/ sejura
Molathohokiso wa 7 sethothokisi se sebedisitse kgefutsohare. Sepheo ke ho lekanya
moelelo wa se tlang pele ho kgefutsohare e leng ho ‘hoa’ le se tlang kamora yona e leng
‘hautsa’.
Melathothokisong e la latelang e leng ya 9, 19, 40, 47, 52, 54 le 56 sethothokisi se boetse
se sebedisitse kgefutsohare.

Poeletsomodumo
Molathothokisong wa 22 sethothokisi se sebedisitse poeletsomodumo ka senoko sa ‘le’ ho
Lesea la hlaha le thebe letsohong. Poeletsomodumo ya modumo wa ‘le’ e sebedisitswe ka
sepheo sa ho bopa morethetho thothokisong le ho etsa hore modumo oo o dule o ntse o
duma ditsebeng tsa mmadi.

Lekgotsi
Molathothokisong wa 30, 52 le 54 ho sebedisitswe lekgotsi. Sethothokisi se le sebedisitse
ka sepheo sa ho kgotsa mehlolo e neng e etsahala letsatsing la tlhaho ya Moshoeshoe. Re
boetse re fumana lekgotsi melathothokisong ya 52 le 54.

Phetapheto ya mantswe e tshekaletseng

Molathothokisong wa 23 le 24 ho sebedisitswe phethapheto ya mantswe e tshekaletseng
ka mantswe ‘diketso’ le ’ketso’. Sepheo ke ho tlamahanya melathothkiso ena e mmedi ho
bontsha hore batho ba ne makalletse mehlolo e neng e etsahala letsatsing la tlhaho ya
Moshoeshoe. Re boela re fumana phetapheto ena melathothokisong ya 44 le 45 mme e
hlahella ka lentswe lena ‘lesea’.

Phethapheto ya moelelo
Sethothokisi moleng wa 50 se sebedisitse phethaphetho ya moelelo ka mantswe ana
‘barwetsana’ le ‘dikgarebe’ mantswe ana a hatella mohopolo wa hore banana ba ne ba
thabisa letshwele ka ho tjeka.

Lebotsi
Ho tloha molathothokisong wa 1 ho ya ho wa 9 sethothokisi se kgabile ka lebotsi ho bontsha
hore se makalletse semphete ke o ke o fete se neng se etsahala ka hare ho motse ka
letsatsi la tlhaho ya Moshoeshoe.

51
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Aposeopsese (…)
Sethothokisi se sebedisitse ‘aposeopsese’ molathothokisong wa 12. Sepheo ke sa ho
hlakisa hore banna ba ne makaditswe ke se etsahalang. se ntseng se buuwa ke
sethothoksi, se siuwa sebakeng molemong wa hore mmadi a sale a inahanela hore se ileng
sa omella molomong wa sethothokisi ke sefe.

Mekgabisopuo

Pheteletso
Mokgabisopuo ona o fumaneha molathothokisong wa 22 le 23. Sepheo ke ho hlakisa
mohopolo wa hore Moshoeshoe e tla ba mohale ya tla tshireletsa setjhaba sa Basotho.
Pheteletso e boela fumaneha melathothokisong wa 23 le 31.

Mothofatso
Molathothokisong wa 36 sethothokisi se sebedisitse mothofatso. Mokgabisopuo ona o
thusa ho hlakisa taba ya hore dikgomo di ne di etsa se sa tlwaelehang ka letsatsi la tlhaho
ya Moshoeshoe. Re boela re fumana mokgabisopuo ona molathothokisong wa 38.

Karaburetso
Thothokiso ena e hlahisitswe ka tsela ya karaburetso ka diketsahalo tse neng di etsahala
ka letsatsi la tswalo ya Moshoeshoe.

Karaburetso ya pono
Sethothokisi se sebedisitse karaburetso ya pono molathothokisong wa 1, Sethothokisi se e
sebedisitse ho re bopela setshwantsho sa moferefere o neng o le motseng ha Moshoeshoe
a ne a hlaha. Re boela re fumana mokgabisopuo oo molathothokisong 3, 4 55 le 56.

Karaburetso ya kutlo
Molathothokisong wa 2 re fumana karaburetso ya kutlo. Sepheo ke ho re bopela modumo
o neng o etswa ke lerata la batho ba neng ba thabetse tswalo ya Moshoeshoe
Re boela re fumana karaburetso ya pono melathothokisong e latelang: 5, 6, 7,8, 9, 37, 41,
42, 52 le 54.

9.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo se ikutlwahatsang mona ke sa ‘makalo’ hobane sethothokisi se makaditswe ke
moferefere o neng o etsahala ka letsatsi la tswalo ya Moshoshoe

Maikutlo ke a thabo. Hobane ho a thabisa ho bona hore lesea le ntse le thabelwa ke batho
bohle

Sepheo ke ho toboketsa thabo e neng e le ho batho ka letsatsi la tswalo ya Moshoeshoe.

9.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Mokotaba ke wa hore tlhaho ya ngwana mosotho e tlisa thabo.

Molaetsa ke wa hore tswalo ya ngwana wa morena ke e ikgethileng ka hare ho setjhaba.

52
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

9.8 DIPOTSO

9.8.1 Ke sebetsa sefe sa bothothokisi se sebedisitsweng melathothokisong ya 1

ho isa ho 9, mme se qholotsa maikutlo a jwang? (2)

9.8.2 Ke diletswa dife tse 4 tse sebedisitsweng temanathothokisong ya pele ho

thusa ho matlafatsa karaburetso ya kutlo. (4)

9.8.3 Hlalosa hore e be ke hobaneng sethothokisi se qetelletse mola wa 12 ka (2)

kgutlo tse tharo.

9.8.4 Hlalosa moelelo o otlolohileng wa molathothokiso wa 32 ‘metlotlwaneng

mafutsana ra lahla dikobo.’ (2)

9.8.5 Hlalosa hore mantswe ana ‘tjepa le modimo o nko e metsi’ a bolelang
methothokisong ya 36 le 38 (1)

9.8.6 Hlalosa sehalo se ikutlwahatsang thothokisong ena ke sefe? (2)

9.8.7 Ke maikutlo afe a qholotswang ke thothokiso ena yohle ho wena?

Tshehetsa karabo ya hao. (2)

9.8.8 Ho tloha molathothokisong wa 39 ho isa ho 42, sethothokisi se re

bopetse mofuta ofe wa karaburetso? Hlalosa bohlokwa ba yona. (2)

9.8.9 Qotsa melathothokiso e MMEDI moo ho sebedisitsweng anastrofi

temanathothokisong ya 7 (2)
[20]

POTSO YA MOQOQO E TELELE

Sekaseka thothokiso ena ‘tswalo ya Moshoeshoe’ mme o bontshe kamoo
sethothokisi se sebedisitseng karaburetso kateng ho finyelletsa molaetsa wa
sona. Bolelele ba karabo ya hao e be ya mantswe a 250 ―300 [10]

10. THOTHOKISO YA 6: KE TLA O ROMELLA DIPALESA: K.P.D Maphalla

53
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

1 Ke tla o romella dipalesa,

2 Wena lehakwe la pelo ya ka,
3 Ke tla o romella dishweshwe
4 Tse kganyang seka dinaledi.

5 Ke tla o romella dipalesa

6 Tse monko o monate seka hisopa;
7 Tse hohelang le dinotshi di iphetela,
8 O tle o tsebe ha ke phomole ke lerato.

9 Ke tla o romella dipalesa

10 Tse kgabileng jwalo ka wena nnake;
11 O tle o tsebe hore o palesa ya ka,
12 Ha ke o bona ke lakatsa ho phela.
www.dreamstime.com

13 Ke tla o romella dipalesa

14 Tse tlanngweng ka kgwele ya lerato,
15 Ha o di tadima o tle o nkgopole
16 Nna motshwaruwa wa rato la hao.

17 Ke tla o romella dipalesa

18 Wena senakanngwedi sa moya wa ka;
19 O tle o tsebe o nkgahlile,
20 O tsebe o perela ya maikutlo a ka.
Lerato ha le na
21 Ke tla o romella dipalesa,
boikgantsho, ha
22 Wena twadi ya mehopolo ya ka;
23 O tle o tsebe o sefuba sa ka, le na
24 O botebo ba maimamelo a ka. boikgohomoso.

25 Ke tla o romella dipalesa

26 Tse ntle le ho feta kgauta;
27 Ha o di bona o nkgolwe hle nnake
28 Hore theko ya hao e feta taemane.

29 Ke tla o romella dipalesa

30 Tse bonolo seka mahlo a hao;
31 Ha o di boha o tle o bososele
32 O hle o be motle le ho feta maoba.

33 Ke tla o romella dipalesa

34 Tse melang haufi le molatswana;
35 Tse sowana le tse talana,
36 O tle o tsebe o makgulo a moya wa ka.

37 Ke tla o romella dipalesa

38 Tse ntle tsa lerato la nnete;
39 O tle o tsebe ha ke o rate ke a qhetshoha,
40 Ke hasana sa peo, ke a qhalana.

54
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

41 Ke tla o romella dipalesa

42 Tse melang dilomong tsa boritsatshwene;
43 O tle o tsebe o lefu le bophelo,
44 Ka ntle ho wena nka sitwa ho phela.

45 Ke tla o romella dipalesa

46 Tse tshehlana sa nyooko ya tlhapi;
47 O tle o tsebe rato la ka ke bodiba,
48 Le tebile le ho feta lewatle.

49 Ke tla o romella dipalesa

50 Tse kgubedu le ho feta letsatsi;
51 O tle o tsebe lerato la ka le hlenne,
52 Le lekgubedu, le tuka malakabe.

53 Ke tla o romella dipalesa

54 Tse kgabisang paleisi tsa medingwana.
55 Palesa tse mona tse fihlelwang sewelo,
56 O tle o tsebe o letlotlo ho nna.

57 Ke tla o romella dipalesa,

58 Yona mehaladitwe e nyakalatsang pelo;
59 Ke tla di romella ha le haba madikelo
60 O tle o tsebe ha ke robale ke wena.

61 Ke tla o romella dipalesa nnake,

62 Ke tla o romella dipalesa o sa phela;
63 Palesa tsa lebitla ha di re letho.
64 Di semumu jwalo ka lona lebitla.

10.1 NALANE YA SETHOTHOKISI LE THOTHOKISO

[Se qotsitswe ho tswa ho www.sacr.fs.gov.za]

55
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Kgotso Pieter David Maphalla o hlahetse motseng wa Bohlokong, Bethlehem ka la 25 Hlakola

1955. O phethetse lengolo la hae la materiki sekolong sa Tiisetsang mme botitjhere o bo
kwetliseditswe kholejeng ya Tshiya mane Qwaqwa, moo a fumaneng lengolo la botitjhere teng ka
1976.

Lekgolokwe lena le phatlaladitse dibuka tse ngata tsa padi, tshwantshiso le dithothokiso hammoho
le dipale tsa seyalemoyeng. Tse ding tsa dibuka tseo le di ngotseng ke Tshiu Tseo, Tahleho,
Mohlahlobi Tshita, Botsang Lebitla, Fuba sa ka le tse ding tse ngata.

Radibuka enwa wa Mosotho o ile a ikela boyabatho ka Mmesa selemong sa 2021.

10.2 TLOTLONTSWE

Lentswe Tlhaloso
Lehakwe Lejwe la bohlokwa
Dishweshwe Dipalesa tse tshehla tse melang naheng
Hisopa Semela se beswang ka kerekeng se monko o monate
Senakangwedi Ke mofuta wa seboko se bonesang bosiu
Perela Lejwe le lesweu le fumanwang ka hara kgetla le sebediswang ho etsa
mekgabiso e kang difaha, e theko e boima
Twadi Kgarebe e ntle haholo
Mehaladitwe Dipalesa tse ntle tse fumanehang mesikong ya dinoka.
Taemane Lejwe le letle la bohlokwa le hlakileng ka mmala le tjhekwang merafong.
Molatswana Ke phulana e nang le metsi a phallang
Makgulong Sebaka seo ho fulang diphoofolo
Qhetsoha Ke ho kgaoha
Bodiba Nokeng moo ho tebileng
Paleisi Ke ntlo ya morena
Letlotlo Thepa ya bohlokwa
Nyakalatsa Thabisa
Semumu Motho ya sa tsebeng ho bua

10.3 KGUTSUFATSO
Thothokisong ena sethothokisi se tsebisahatsa maikemisetso a sona le ho tiisetsa moratuwa wa
sona lerato le kgaphatsehang leo a nang le lona ho yena. O tshepisa moratuwa wa hae ho mo
romella mefuta ya dipalesa e le sesupo le botebo ba lerato. Ha a qetella o tshepisa ho bontsha
lerato la hae ka ho romela dipalesa ho Moratuwa wa hae a sa phela e seng ha a se a hlokahetse
hobane ha a se a hlokahetse di thotse jwalo ka lebitla.

10.4 MOFUTA WA THOTHOKISO

Thothokiso ena ke ya lehlolohela/ lekodilo (Lerike). Ke thothokiso e kgutshwanyane, e kang pina
ebile e ngolwa ho tswa lehlakoreng la mmui. Ho yona sethothokisi se utlwahatsa maikutlo kapa
56
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

mohopolo o itseng. Thothokisong ena sethothokisi se bontsha kameho le maikutlo a lerato le

tebileng ho moratuwa wa sona.

10.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa tsena di na le
morero le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng ya thothokiso

Enjambamente/ molapholletsi/ molamotjetje

Molathothokisong wa 3 sethothokisi se sebdisitse enjabamente. Sepheo sa ho e sebedisa ke ho
tlamahanya melathothokiso eo e mmedi ya hore sethothokisi se tla romella moratuwa wa sona
dipalesa tse bohehang. Sethothokisi se boetse se sebedisitse molapholletsi melathothokisong e
latelang: 5, 9, 13, 15, 17, 25, 27, 29, 31, 33,3 7, 41, 45, 49, 53 le 59.

Kgonyetso
Molathothokisong wa 47 sethothokisi se sebedisitse kgonyetso ka lentswe ‘rato’ bakeng sa
‘lerato’. Sepheo ke ho fa lentswe leo kgatello/sefutho le ho potlakisa morethetho wa
molathothokiso.

Kgefutsohare/ sejura
Molathothokisong ya 40 sethothokisi se sebedisitse kgefutsohare /sejura. Sepheo sa tshebediso
ya kgefutshare ke ho lekanya moelelo e leng ho ‘hasana le ho qhalana’ Sethothokiso se boetse
se sebedisitse sejura molathothokisong wa 52.

Tlohelo
Molathothokisong wa 59 ho tlohetswe lentswe ‘letsatsi’ e le ho potlakisa morethetho wa
molathothokiso le ho ngotla bolelele ba molathothokiso.

Phetapheto ya mantswe e tshekalletseng.

Molathothokisong wa 19 le 20 ho sebedisitswe phetapheto ya mantswe e tshekalletseng ka
lentswe ‘o tsebe’. Sepheo ke ho tlamahanya melathothokiso e mmedi eo e le ho hatella moelelo
wa ho re moratuwa a tsebe hore o mo kgahlile le ho re ke perela ya maikutlo a hae.

Phetapheto ya mantswe e tsepameng.

Molathothokisong wa 61 le 62 sethothokisi se sebedisitse phethapheto ya mantswe e tsepameng
ka tshebediso ya polelwana ena ‘ke tla o romella dipalesa’. Sepheo ke ho tlamahanya
melathothokiso eo e mmedi e le ho hatella moelelo wa hore se na le lerato la sebele ho Moratuwa
wa sona.

Lehlaso
Thothokisong ena ditemanathothokiso tsohle di qala ka mantswe a reng ke ‘tla o romella
dipalesa.’ e leng lehlaso. Sepheo sa ho sebedisa mantswe ana ke ho bopa morethetho wa
thothokiso le ho etsa hore thothokiso e se leballehe mme e dule e duma ditsebeng tsa mmadi.

Mekgabisopuo
Tshwantshanyo/ Papiso

57
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Sethothokisi se sebedisitse tshwantshanyo/Papiso molathothokisong wa 4. Sepheo sa tshebediso

ya mokgabisopuo ona ke ho hlakisa hore dipalesa tseo sethothokisi se di romellang moratuwa wa
sona ke tse bohehang.
Melathothokisong ya 6, 10, 30, 46 le 64 sethothokisi se boetse se sebedisitse papiso.

Tshwantshiso/ serehello
Molathothokisong wa 18 sethothokisi se rehella moratuwa wa sona ka ‘senakangwedi’ se
tsebahalang ka ho kganya haholo bosiu ka sepheo sa ho hlakisa hore moratuwa wa sona o o motle
haholo.
Sethothokisi boetse se e sebedisitse molathothokisong wa 20.

Lepata
Sethothokisi se sebedisitse lepata molathothokisong wa 39 ka mantswe ana ‘ha ke o rate ke a
qhetsoha’. Sethothokisi se matlafatsa ka tatolo, se bua e ka ha se rate moratuwa wa sona empa
se mo rata haholo.

Pheteletso
Molathothokisong wa 39 sethothokisi se sebedisitse pheteletso ka ho fetelatsa lerato la sona
hobane motho a ke se qhetsolwe ke lerato.

Kgetho ya mantswe
Lentswelekgohledi
Molathothokising wa 64 sethothokisi se sebedisitse lentswelekgohledi ‘semumu’ ho hlakisa hore
ho romella motho dipalesa ha a se a hlokahetse ke tshenyo ya nako feela.

Mabitsomararane
Molathothokisong wa 42 sethothokisi se sebedisitse lentswe ‘boritsatshwene’ ho fokotsa bolelele
ba molathothokiso oo e le ho potlakisa morethetho wa molathothokiso oo le ho fa lentswe leo
sefutho.

10.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo se ikutlwahatsang thothokisong ena ke sa lerato le tebileng.

Maikutlo ke a thabo. Ke thabiswa ke ho bona batho ba babedi ba ratana.

Sepheo ke ho kgothalletsa batho hore ba ratane ka lerato la nnete.

10.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Mookotaba ke wa lerato la nnete le tebileng.

Molaetsa wa thothokiso ena ke wa hore batho ba dikamanong tsa lerato ba ratane ka lerato la
nnete le tebileng.

58
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

10.8 DIPOTSO LE DIKARABO

10.8.1 Ke mofuta ofe wa phethapheto o sedisitsweng

melathothokisong ya 61 le 62 mme e sebedisitswe ka
sepheo sefe? (2)

10.8.2 Kgonyetso e sebedisitsweng molathothokisong wa 47 e

hlakisa moelelo wa molathothokiso oo jwang? (2)

10.8.3 Bolela hore sethothoki se bua ka mang ha se re ‘lehakwe la

pelo ya ka’ (2)

10.8.4 Ke mokgabisopuo ofe o sebedisitsweng molathothokisong

wa 39? (1)

10.8.5 Bohlokwa ba molapholletsi molathothokisong wa 9 ke

bofe? (2)

10.8.6 Sekaseka molaetsa o jerweng ke thothokiso ena yohle. (3)

10.8.7 Ke maikutlo afe a qholotswang ke thothokiso ena yohle?

Tshehetsa karabo ya hao. (2)

10.8.8 Tshebediso ya lentswe ‘dinotshi ’molathothokisong wa 7 e

hlakisa moelelo wa molathohokiso oo jwang? (2)

10.8.9 Fana ka mofuta wa karaburetso e sebedisitsweng

temanthothokisong ya 2. (1)

10.8.10 Na e be dikahare tsa thothokiso ena di tshehetsa

mookotaba wa yona? Tshehetsa Karabo ya hao. (3)
[20]

POTSO YA MOQOQO E TELELE

Sekaseka thothokiso ena ‘Ke tla o romella dipalesa’ mme o bontshe ka moo
sethothokisi se sebedisitseng kgokahano ya mela ho finyelletsa molaetsa wa sona. [10]

59
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

11. THOTHOKISO YA 7: TSWALO LA KA LE A HANA: KDP Maphalla

1 Tswalo la ka le a hana morena,

2 Tswalo la ka ha le dumele ntate;
3 Ha wena o re fatshe lena ke la hao
4 Lona le re fatshe lena ke la Modimo.

5 Tswalo la ka le a hana morena,

6 Tswalo la ka ha le dumele kgabane;
7 Ha wena o re bophelo bo atleng tsa hao
8 Lona le re bophelo bo atleng tsa Jehova

9 Tswalo la ka le a hana morena,

10 Tswalo la ka ha le dumele kgosi;
11 Ha wena o re o tla shwa mohla o ratang
12 Lona le re o ka tsoha tjhoba le letse phoka.

[www.dreamstime.com>open-bible]
13 Tswalo la ka le a hana morena
14 Tswalo la ka ha le dumele monghadi;
15 Ha wena o re dikgutsana ke matlakala
16 Lona le re dihase ke tsa Ramahodimo,

17 Tswalo la ka le a hana morena.

18 Tswalo la ka ha le dumele mongame;
19 Ha wena o re ke itshepele wena feela
20 Lona le re lefatsheng ke se tshepe motho.

21 Tswalo la ka le a hana morena,

22 Tswalo la ka ha le dumele mohlomphehi;
23 Ha wena o re molao o moholo ho motho
24 Lona le re toka e kgolo ho molao.
LETSWALO KE
MODISA WA
25 Tswalo la ka le a hana morena, MOTHO!!!
26 Tswalo la ka ha le dumele mobabatsehi;
27 Ha wena o re ke hlekefetse mekopakopa
28 Lona le re mafutsana le ona ke batho.

29 Tswalo la ka le a hana morena,

30 Tswalo la ka le a hana mookamedi,
31 Ha wena o re ke kgaohane le dihole
32 Lona le re le tsona di bopilwe ke Yena,

33 Tswalo la ka le a hana morena

60
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

34 Tswalo la ka le a hana matwetwe;

35 Le re polelo tsa molomo ke modumo feela,
36 Tabataba e tla hlaka mohla kahlolo.

37 Tswalo la ka le a hana morena,

38 Tswalo la ka le a hana, le a latola;
39 Ha le nke tjootjo, ha le dumele kgweela,
40 Le re nkgekge ya bophelo ke Modimo feela.

6.1 NALANE YA SETHOTHOKISI LE THOTHOKISO

[Se qotsitswe ho tswa ho www.sacr.fs.gov.za]

Kgotso Pieter David Maphalla o hlahetse motseng wa Bohlokong, Bethlehem ka la 25 Hlakola 1955.
O phethetse lengolo la hae la materiki sekolong sa Tiisetsang mme botitjhere o bo kwetliseditswe
kholejeng ya Tshiya mane Qwaqwa, moo a fumaneng lengolo la botitjhere teng ka 1976.

Lekgolokwe lena le phatlaladitse dibuka tse ngata tsa padi, tshwantshiso le dithothokiso hammoho
le dipale tsa seyalemoyeng. Tse ding tsa dibuka tseo le di ngotseng ke Tshiu Tseo, Tahleho,
Mohlahlobi Tshita, Botsang Lebitla, Fuba sa ka le tse ding tse ngata.

Radibuka enwa wa Mosotho o ile a ikela boyabatho ka Mmesa selemong sa 2021.

10.2 TLOTLONTSWE
Tjhoba le letse phoka Ho shwa/ho hlokahala
Hase Kgutsana
Matwetwe Moetapele
Mekopakopa Batho ba hlokang ba itsamaela hohle ba kopa dithuso.
Tjootjo Mpho e seng molaong ya ho una se itseng
Ho dumela kgwela Ho dumela ntho e sa nnetefatswang
Nkgekge Ngaka ya Sesotho e tsebang meriana haholo.
Matwetwe Moetapele ya hlwahlwa

10.3 KGUTSUFATSO
Thothokisong ena letswalo la sethothokisi le hana ho kgeloswa ke ditaba tsa batho ka
hobane se dumela hore Modimo ke yena molaodi wa tsohle, ebile bophelo ba rona batho

61
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

bo matsohong a hae. Dikgutsana le dihole le tsona ke batho jwaloka batho ba bang di

tlamehile ho hlomphuwa.

10.4 MOFUTA WA THOTHOKISO

Thothokiso ena ke ya lehlolohela (Lerike)/thuto. Ke thothokiso e kgutshwanyane, e kang pina ebile
e ngolwa ho tswa lehlakoreng la mmui. Ho yona sethothokisi se eletsa batho hore Modimo ke Yena
molaodi wa tsohle.

10.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa tsena di na le
morero le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng ya thothokiso
Kgonyetso
Sethothokisi se sebedisitse kgonyetso melathothokiso ya 1, 2, 5, 6, 9, 10, 13, 14, 17, 18, 21, 22,
25, 26, 29, 30, 33, 34, 37 le 38 ka lentswe ‘tswalo’, Sepheo sa tshebediso ya sebetsa sena ke ho
fa lentswe leo sefutho e le ho potlakisa morethetho wa melathothokiso eo.
Se boetse se e sebedisitse melathothokisong e lateng: 3 le 4, ka lentswe ‘fatshe’

Molamotjetje / Enjabement
Molathothokisong wa 3 sethothokisi se sebedisitse molamotjetje. Sepheo ke ho fetisetsa mohoplo
o moleng o ka hodimo moleng o latelang. Mona sethothokisi se fetisetsa mohopolo wa hore
letswalo la sona le hanana le batho ba reng lefatshe ke la bona ha letswalo la hae le re ke la
Modimo. Sethothokisi se boetse se sebedisitse molamotjetje melathothokisong e latelang 37, 11,
15, 19, 23, 27, 31 le 33.

Kgefutsohare/ sejura
Molathothokisong wa 38 sethothokisi se sebedisitse kgefutsohare ka sepheo sa ho ho lekanya
meelelo e leng ‘hana’. le ‘latola’ Sethothokisi se boetse se sebedisitse sebetsa sena
molathothokisong wa 39

Phetapheto ya mantswe e tsepameng

Melathothoking e latelang: 1, 2, 5, 6, 9, 10, 13, 14, 17, 18, 21, 22, 25, 26, 29, 30, 33, 34 le 37 ho
sebedisitswe phetapheto ya mantswe e tsepameng ka tshebediso ya lentswe ‘tswalo’. Sepheo e
le ho tlamahanya melathothokiso e mmedi le ho hatella hore sethathothokisi se laolwa ke letswalo
la sona. Re boela re e fumana melathothokisong ya 3 le 4 ka tshebediso ya lentswe ‘fatshe’.

Phetapheto ya moelelo
Molathothokisong wa 5 le 6 sethothokisi se sebedisitse mofuta ona wa phetapheto ya mantswe
ana ‘hana’ le ‘ha le dumele’. Ka sepheo sa ho hatella hore sethothokisi se laolwa ke letswalo la
sona. Molathothokisong wa 15 le 16, se boetse se sebedisitse mofuta ona wa phetapheto ka
mantswe ana ‘dikgutsana’ le ‘dihase’. Molathothokisong wa 27 le 28 ka mantswe ‘mekopakopa’ le
‘mafutsana’.
Lehlaso
Sethothokisi se sebedisitse lehlaso qalong ya ditemana thothokiso kaofela. Sethothokisi se
sebedisitse lehlaso ho re bopela morethetho wa thothokiso le ho etsa hore thothokiso e se
lebalehe, modumo o dule o duma tsebeng ya mmadi.

Mekgabisopuo

62
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Kganyetsano
Melathothokisong ya 3 le 4 sethothokisi se sebedisitse kganyetsano ka mantswe ana ‘fatshe ke la
hao’ le ‘fatshe lena ke la modimo’ ka sepheo sa ho hlakisa hore pherekano e teng pakeng tsa batho
le letswalo la 63appa63e hore monga lefatshe ke mang.

Tshwantshiso
Sethothokisi se sebedisitse tshwantshiso molathothokisong wa 15 ka mantswe ana ‘dikgutsana ke
matlakala’. Tshebediso ya mokgabisopuo ona ke ho hlakisa hore dikgutsana le tsona ke batho
mme di na molemo.

Kgetho ya mantswe
Lentswelekgohledi
Molathothokisong wa 16 sethothokisi se sebedisitse lentswelekgohledi ‘dihase’ bakeng sa
dikgutsana. Sepheo sa ho sebedisa lentswelekgohledi leo ke ho 63appa63e sefutho/lebatama ho
lentswe leo hore dikgutsana le tsona ke tsa Modimo.

10.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo se itlhahisang mona ke sa boitshepo. Sethothokisi se tiisa hore lefatshe le tsohle tse ho
lona ke tsa Modimo e seng motho.

Maikutlo a iponahatsang thothokisong ena ke a boikemelo 63appa63e motho a se kgelosehe

habonolo a pheelle ho mamela letswalo la hae.

Sepheo ke ho kgalemela batho hore ba tlohele ho dumela hore batho ba bang 63appa le matla
63appa taolo ya bophelo ho feta monga bophelo, e leng Modimo ka sebele

10.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Mookotaba wa thothokiso ena ke hore letswalo ke modisa wa motho.

Molaetsa ke wa hore batho ba tlohele ho kgeloseha habonolo ba tshepe seo ba se bolellwang ke

matswalo a bona.

11.8 DIPOTSO

11.8.1 Enjambamente/ molatswelli e sebedsitsweng molathothokisong wa 3 e sebedisitswe ka

sepheo sefe?? (2)

11.8.2 Qolla mantswe a re bopelang lehlaso thothokisong ena. (1)

63
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

11.8.3 Sejura se sebedisitsweng molathothokisong wa 38 se sebedisitswe ka sepheo sefe?

Tshehetsa karabo ya hao. (2)

11.8.4 Sethothokisi se bolelalang ka polelwana ena ha se re; O ka tsoha tjhoba le letse

phoka’ molathothokisong wa 12? (2)

11.8.5 Hlalosa hore bohlokwa ba tshebediso ya lentswe ‘kgweela’ molathothokisong wa 39 ke (2)

bofe?

11.8.6 Ntle le phetapheto ya mantswe e tsepameng, ke mofuta ofe wa phetapheto o

sebedisitsweng temanathothokisong ya 4. Bolelela hore e sebedisitswe ho hlakisa
mohopolo ofe? (3)

11.8.7 Ke maikutlo a jwang a totobatswang ke temanathothokiso ya 27 ho wena? (2)

Tshehetsa karabo ya hao.

11.8.8 Hlalosa hore ke hobaneng ha molathothokisong wa 32 lentswe lena ‘Yena’ le

qadilwe ka tlhaku e kgolo? (2)

11.8.9 Akaretsa molaetsa wa thothokiso ena ka polelo E LE NNGWE e jereng mohopolo wa (3)
sehlooho.

11.8.10 Qolla lentswelekgohledi temanathothokisong ya 9 o be o bolele bohlokwa ba lona. (3)

[22]

POTSO YA MOQOQOQ E TELELE

Sekaseka thothokiso ena ‘Tswalo la ka le a hana’ o bontshe kamoo sethothokisi se

sebedisitseng phetapheto ho finyelletsa molaetsa wa sona.

Karabo ya hao e be bolelele ba mantswe a 250 ― 300 [10]

64
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

12. THOTHOKISO YA 8: THUTO: JM Nkutha

1 Sebetsa sa bophelo seratwa-ke-bohle,

2 Seratwa ke marena le bafo mmoho,
3 Seratwa ke barui le ona mafutsana,
4 O fella kae moo re sa o boneng?

5 Re botsa pheletso ya hao lere la rona,

6 Re batla pheletso ya hao Mothusi wa rona,
7 Ke kgale re phapharetsa re o batlisisa,
8 Re bolelle hore na o fella kae.

9 Barutwana ke bana ba a o labalabela,

10 Le mesuwe le yona ha e a ipeha,
11 Baetapele bohle ba a o labalabela,
12 Ba batla bophahamo, sehlohlolo sa hao.

13 Re bona mathata tseleng ya hao,

14 Re teana le dira le metswalle,
15 Re kopana le tlala le lenyora,
16 Re hahamaletse pheletso ya hao.

17 Tsela ke e moqasa e a nyolosetsa,

18 E tletse meutlwa le dihlabahlabane,
19 Bohloko ba metsu bo hlaba pelong,
20 Maoto ke dikinela a dutla madi.

21 Bang ba se ba bile ba panolotse,

22 Joko ba e lahla le sa tswa tjhaba,
23 Bang ya re hoba ho kgefutswe,
24 Ba ya, yaba ba etse ruri.

25 Empa monyaka wa ba fetileng moo,

26 O haisa wa matshwanafike a bona meso,
27 Kganya e lelekang fifi la bosiu,
28 Hoba ba bone kganya e haisang ya letsatsi.

12.1 NALANE YA SETHOTHOKISI LE THOTHOKISO

65
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Sethothokisi sena se bua ka dithothokiso tse amanang le lefu tse kang ‘le qoleng ya kobo, lefu,
sontaha, thuto. Dihlooho tsa dithothokiso di bontsha hore sethothokisi se qapa dithothokiso tse
fetisang moya wa kgutso.
Thothokisong ena o reneketsa molemo wa thuto.

12.2 TLOTLONTSWE

Bafo Batho ba se nang madi a borena, batho feela

Lere Molamu / seikokotlelo
Phapharetsa Ho phopholetsa
Labalabela Batla / lakatsa
Moqasa Moepa
Panolotse Tlohela
Haisa Hlola
Matshwanafike Mofuta wa dinonyana tse utlwahalang ka meso
Dikinela Maoto a ruruhileng a bohloko
Ho se ipehe Ho se salle morao
Dihlabahlabane Semela se hlabang habohloko

12.3 KGUTSUFATSO YA THOTHOKISO

Thothokisong ena sethothokisi se reneketsa thuto ka mokgwa oo e leng bohlokwa ka teng ebile e
batlwa ke bohle. Leha thuto e le bohlokwa hakaale, ho ba bang ha e a fumaneha ha bonolo. Ba
bang ba hlokahetse ba e batla athe ba bang ba e tlohetse tseleng. Ba e fumaneng thabo ya bona
ke e kgolo.

12.4 MOFUTA WA THOTHOKISO

Thothokiso ena ke ya lehlolohela (Lerike)/ thuto. Ke thothokiso e kgutshwanyane, e kang pina ebile
e ngolwa ho tswa lehlakoreng la mmui. Ho yona sethothokisi se ruta batho hore thuto ke ntho ya
bohlokwa le hore tsela e yang teng e boima.

12.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

66
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa tsena di na le
morero le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng ya thothokiso

Kgefutsohare / sejura
Molathothokisong wa 12 ho sebedisitswe sejura. Sepheo e le ho lekanya moelelo ka mantswe ana:
‘bophahamo’ le ‘sehlohlolo’. Re boetse re se fumana molathothokisong wa 24.

Phetapheto ya mantswe e tsepameng

Melathothokisong ya 2 le 3 sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya mantswe e tsepameng ka
ho sebedisa lentswe ‘seratwa’. Sepheo ke ho tlamahanya melathothokiso eno e mmedi le ho
hatella hore thuto ke ntho e ratwang ke batho bohle.

Phethapheto ya mantswe e tshekaletseng

Melathothokisong ya 27 le 28 sethothokisi se sebedisitse phetapheto e tshekallletseng ka
tshebediso ya lentswe ‘kganya’ ka sepheo sa ho hokela melathothokiso eo e mmedi le ho
matlafatasa mohopolo wa hore thuto e tlisa lesedi bophelong ba motho.

Phetapheto ya moelelo
Molathothokisong wa 18 sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya moelelo ka tshebediso ya
mantswe ‘meutlwa’ le ‘dihlabahlabane’. Bohlokwa ke ho hatella hore thuto ha e fumanehe
habonolo.

Tlohelo
Molathothokisong wa 22 sethothokisi sebedisitse tlohelo ka ho siya lentswe ‘letsatsi’. Sepheo ke
ho fokotsa palo ya mantswe ka sepheo sa ho potlakisa morethetho.

Lebotsi
Molathothokisong wa 4 sethothokisi se sebedisitse lebotsi sepheo e le ho imakatsa.

Mekgabisopuo
Tatolano
Melathothokiso ya 2 le 3 sethothokisi se sebedisitse tatotolano ka mantswe ‘marena’ le ‘bafo’ ho
bontsha ho hanyetsana. Sepheo ke ho hlakisa hore thuto e batlwa ke mang le mang.

Mothipoloho
Melathothokisong ya 2 le 3 sethothokisi se boetse se sebedisitse mothipoloho ka mantswe
‘marena’ le ‘bafo’ ka sepheo sa ho bontsha hore thuto e labalabelwa ke batho bohle ho
kgathaletsehe boemo ba motho.

Tshwantshiso
Molathothokisong wa 1 sethothokisi se sebedisitse tshwantshiso ka tshebediso ya lentswe lena
‘sebetsa’. Ka sepheo sa ho hlakisa hore thuto e ka lwanela bophelong. Re boetse re e fumana
melathothokisong ya. 5, le 6.

Apostrofi
Molathothokisong wa 4 sethohokisi se sebedisitse apostrofi. Sepheo ke ho hlakisa hore thuto ha
e fele. Re boetse re e fumana melathothokisong ya 5, 6, 7 le 8
Kgetho ya mantswe
Lebitsohokwa / Lebitsomararane

67
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Molathothokisong wa 1 sethothokisi se sebedisitse lebitsohokwa ka mantswe ana ‘seratwa-ke-

bohle’ ka sepheo sa ho potlakisa morethetho wa molathothokiso le ho fa lentswe leo sefutho. Re
boetse re e fumana molathothokisong wa 11.

12.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo ke se rutang hore thuto e bohlokwa ho bohle leha tseleng ya ho e fumana ho ba boima.

Maikutlo a qolotswang thothokisong ena ke a kgothatso. Ke kgothatswa ke sethothokisi ha se

bua ka bohlokwa ba thuto.

Sepheo ke ho kgothaletsa thuto bathong.

12.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Mookotaba wa thothokiso ena ke hore ‘Thuto ke kganya’.

Molaetsa ke hore batho ba fumane thuto ba be le tsebo le ha ho le thata ho e fumana.

12.8 DIPOTSO
12.8.1 Kganyetsano e e sebedisitsweng molathothokisong wa 2 le 3 e sebedisitswe ka
sepheo sefe? (2)

12.8.2 Lentswe dikinela le sebedisitsweng molathothokisong wa 20 le bolelang? (1)

12.8.3 Ke bokgabo bofe boo re bo bopelwang ke lentswe lena “dikinela”? (1)

12.8.4 Hlalosa hore bokgabo boo o bo boletseng ho 12.8.3 bo o thusa jwang ho

utlwisisa mola wa 9? (2)

12.8.5 Bapisa tshebediso ya sejura se sebedisitsweng molathothokisong wa 12 le wa

24. (2)
68
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

12.8.6 Ntle le tatolano, ke mokgabisapuo ofe o sebedisitsweng molathothokisong wa (1)

2.

12.8.7 Qolla mantswe a mabedi molathothokisong wa 14 le 15 a re bopelang

phetapheto ya moelelo o be o boelele hore bohlokwa ba ona? (2)

12.8.8 Ke lentswe lefe le re bopelang kgonyetso temanathothokisong ya 7? (1)

12.8.9 Temanathothokiso ya 5 e qholotsa maikutlo a jwang ho wena? Tshehetsa

karabo ya hao. (2)

12.8.10 Tshwaela kamoo sethothokisi se atlehileng kateng ho reha thothokiso ena

“Thuto”. (3)

12.8.11 Sekaseka matla a tshebediso ya apostrofi e sebedisitsweng

temanathothokisong ya 4. (2)

12.8.12 Tshohla molaetsa o fetiswang ke thothokiso ena? (3)

[22]
POTSO YA MOQOQO E TELELE
Sekaseka thoth okiso ena mme o bontshe ka moo sethothokisi se sebedisitseng
mekgabisopuo kateng ho finyeletsa molaetsa. Karabo ya hao e be bolelele ba mantswe
a 250 – 300. [10]

69
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

13. THOTHOKISO YA 9: KGOPOLO E A LLISA – TM Lethota

1 Ha ke hopola ba ka botho,
2 Ke hopola phelo ba rona Basotho,
3 Ke tse bohloko tsa masisapelo,
4 Tse tetebetsang ya motho mehopolo,
5 Ruri ke ferekana mehopolo.

6 Ha ke hopola ba polasi bophelo,

7 Tlasa ngwan’a mawatle, Kleinbass;
8 Moo motho a tsohang ka dialla.
9 A kgutla ka kgitla a kgukgutha, www.foodformzansi.co.za
10 Ho qekisa yona tjhako le reshene.

11 Ha ke hopola ba ho sebeletsa leleya,

12 Moputso wa shome la mekotla ka ngwaha,
13 Ke hopola le ho dula seteroising.
14 Ke kgaketswa dirantjana ka kgwedi,
15 Ruri moya wa ka o a tetebela

16 Ha ke hopola dikolo tsa teng,

17 Moo motho a yang lemo di ile,
18 Lebaka e le ho alosa mohlape.
19 A kotula masimo masabasaba,
20 Ruri kgapha di tlala morifi.

21 Ha ke hopola a teng mathata,

22 Haholo mohla motho a kulang,
23 Le ka nako ya pelehi ho bomme,
24 Ho se makoloi katola di le naheng.
25 Ruri ke ferekana, mehopolo.

26 Ha ke hopola ho lahla kgaebana,

27 Ke e pudukanya ho phaphatha kgotso,
28 Ke hlompha monga makgoba Rapolasi;
29 Yona pesolahadi ya sekgorane,
30 Ruri pelo ya ka e qhitsa madi.

31 Ha ke hopola ho lahliswa sekolo,

32 Ho thwe ke hodile ke sebetse,
33 Empa le batswadi ba sa sebetsa,
34 Hothwe ke etse tsoho la monna ke mokolla,
35 Ruri o nqosa molato wa botho ba ka.

36 Ha ke hopola ke hanelwa ho ya sekgoweng,

37 Ho thwe ke lokela ho tshwara tjako,
38 Ke kgethiswa pakeng tsa yona le teleko.
39 Teleko ya ka mmoho le ba lapa leso.
40 Ruri maikutlo a sisimoha.
70
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

41 Ha ke hopola ho ba lekgoba kelellong,

42 Ke eba lekgoba bothong le sethong,
43 Ke hatellwa ho ba mofutsana bophelo bohle,
44 Ke sa ithole ke sa iphumane bonna,
45 Ruri pelo e tlala mabifi.

TM Lethola, ke sethothokisi se qapileng dithothokiso tsa boitseko tse kang: Kgopolo e a llisa, Ha
se lefa, Bokgoba ntlohele le tse ding.

Nalane ya thothokiso ena ho bonahala ho ne ho le teng ho se lekane dipakeng tsa ba basweu le

batho ba batsho. Batho bana ba batsho ba ne ba phela bophelo ba masisapelo kaha ba ne ba
phela dipolasing ba itlhophere mme ba tlamehile ho sebelletsa ba basweu hore ba kgone ho
iphedisa. Tshotleho ena ya bona e ne e fa borapolasi matla a ho ba phedisa ka thata kaha e le
dikgorane.

13.2 TLOTLONTSWE

Lentswe Tlhaloso
Masisapelo Ditaba tse utlwisang bohloko/ mahlomola
Tetebela Maikutlo a fatshe
Ka dialla Ka meso
Kgitla Bosiu bo boholo
Kgukgutha ho tsamaya ka ho ipata
Tjako Ho kopa bodulo
Retjhene Phumantsho ya dijonyana
Leleya Ho sebeletsa mahala
Ngwaha Selemo
Seteroisi Ntlo ya basebetsi ba polasing
Kgaketswa Ho fuwa se itseng ka letsoho
Tebelwa Ho lelekwa tulong
Alosa Ho disa mehlape.
Mohlape Sehlopha sa diphoofolo`
Morifi Nkgo e kgolo
Katola Pere
Pudukanya Ho poqa fatshe
Kgaebana Katiba
Phaphatha Ho opa matsoho ka mokgwa wa ho bontsha boikokobetso
Makgoba Batho ba sebediswang ka thata
Pesolahadi Ntate ya mpa e kgolo
Sekgorane Morui
Mabifi Ho tlala kgalefo

13.3 KGUTSUFATSO

71
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Thothokiso ena e bua ka bophelo bo thata ba bajaki dipolasing moo ba sebetsang ka thata empa
ba fumantshwa moputso o monyane. Batho ha ba kula ba hloka makoloi a ba isang bookelong.
Bajaki ba lokela ho dula ba ikokobeleditse borapolasi le moo ho sa hlokahaleng molemong wa ho
tshaba ho lelekwa. Bana ba dulang polasing ba tlohediswa sekolo e le hore ba sebeletse bodulo
mme ba hanelwa ho ipatlela mosebetsi ditoropong. Tsena tsohle ke tsona tse llisang sethothokisi
haholo.

13.4 MOFUTA WA THOTHOKISO

Thothokiso ena ke ya lehlolohela (Lerike)/ Boitseko. Ke thothokiso e kgutshwanyane, e kang
pina ebile e ngolwa ho tswa lehlakoreng la mmui. Ho yona sethothokisi se tseka ditokelo tsa
batho ba jakileng mapolasing.

13.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa tsena di na
le morero le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng ya thothokiso

Phetapheto ya mantswe e tshekalletseng

Melathothokisong ya 1 le 2 sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya mantswe e
tshekalletseng ka tshebediso ya mantswe ‘ke hopola’, ka sepheo sa ho tlamahanya
melathothothokiso eo e mmedi. Re boetse re fumana phetaphetho ya mantswe e
tshekalletseng melathothokisong e latelang: 38 le 39 ka lentswe ‘teleko’ mmoho le 41 le 42,
ka lentswe ‘hopola’

Phetapheto ya moelelo
Sethothokisi se sebedisitse’phetapheto ya moelelo molathothokiso wa 7 ka mantswe ana
‘tlasa ngwan’a mawatle, le Kleinbaas.’ Ka sepheo sa ho hatella hore batho ba mapolasing ba
pusong ya batho ba basweu.

Anastrofi
Sebetsa sena sa bothothokisi se sebedisitswe molathothokisong wa 6 ka ho qatsohisa
lentswe le tlisitsweng pele e leng ‘ba polasi.’ Sepheo e le ho fa lentswe leo sefutho.

Sejura
Molathothokisong wa 7 sethothokisi se sebedisitse sejura. Ka sepheo sa ho lekanya moelelo
e leng ‘ngwan’a mawatle le kleinbaas’.
Re boetse re se fumana molathothothokisong wa 25.

Nyamelo
Sethothokisi sebedisitse ‘nyamelo’ molathothokisong wa 7 ka ho nyametsa senoko ‘w.
Bohlokwa ba teng ke ho fokotsa bolelele ba molathothokiso e le ho potlakisa morethetho wa
molathothokiso oo.

Kgonyetso
Sethothokisi se sebedisitse kgonyetso molathothokisong wa 2 ka lentswe ‘phelo’. Sepheo e
le ho potlakisa morethetho le ho fa lentswe leo sefutho.
Re boela re e fumana molathothokisong wa 20 le ka lentswe ‘kgapha.’

Karaburetso ya pono

72
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Sethothokisi se sebedisitse karaburetso ya pono molathothokisong wa 8 ka sepheo sa ho re

bopela setshwantsho sa batho ba mapolasing ba tsohang hoseng ho hoholo. Re boetse re e
fumana melathothokisong e latelang: 9 ka lentswe ‘kgitla’, 13 ‘seteroising’, le 18 alosa’.

Tatolano
Sethothokisi se sebedisitse tatolano melathothokisong ya 8 le 9 ka ‘dialla le kgitla’.
Bohlokwa ke ho hlakisa hore batho ba mapolasing ba tsoha hoseng haholo mme ba kgutle
bosiu bo boholo.

13.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo sa sethothokisi ke sa kgalefo. Se halefiswa ke ho bona tsela e mpe e kgopo eo ebang

boradipolasi ba ne phedisa batho ba neng ba sebetsa mapolasing ka yona.

Maikutlo a qholotswang ke thothokiso ena ke a ‘qenehelo/ kutlwelobohloko’. Ke qenehela

batho ba neng ba sebetsa dipolasing kamoo ba neng ba phediswa ka thata kateng.

Sepho sa sethothokisi ke ho re hopotsa maemo a phedisano dipakeng tsa boporapolasi ba

mehleng le batho ba neng ba sebetsa mapolasing.

13.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Bokgoba ba bophelo ba dipolasing/ bofutsana bo ja kobo moaparo

Molaetsa ke wa hore ha o futsanehile, boramesebetsi ba nka monyetla wa ho bapala ka

wena.

13.8 DIPOTSO

DIPOTSO TSE KKGUTSHWANE

13.8.1 Fana ka mookotaba wa thothokiso ena. (1)

13.8.2 Tshebediso ya mantswe ana: ‘Ke e pudukanya ho phaphatha kgotso’ a (2)

tshehetsa sehlooho sa thothokiso ena jwang?

13.8.3 Thothokiso ee e qholotsa maikutlo a jwang? Tshehetsa karabo ya hao (2)

13.8.4 Ke sehalo sefe se ikutlwahatsang temathothokisong ya 3? Tshehetsa karabo (2)

ya hao.

13.8.5 Ke sebetsa sefe sebedisitsweng moathothokisong wa 42 le 43. Tshohla (3)

molemo wa tshebediso ya sebetsa sena.

73
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

13.8.6 Ke mokgabisopuo ofe o fumanwang molathothokisong wa 20. Hlalosa (2)

bohlokwa ba tshebediso ya ona.

13.8.7 Sejura se fumanwa molathothokisong ofe TEMANATHOTHOKISONG YA 2?

Tshwaela ka tshebediso ya sona molaetseng wa molaetseng wa thothokiso
ena. (3)

13.8.8 Qolla molathothokiso o re bopelang anastrofi TEMANATHOTHOKISONG ya

1. Hlalosa bohlokwa ba yona molathothokisong oo.
(3)

13.8.9 Fana moelelo o otlolohileng wa molathothokiso wa 45. (1)

[20]

POTSO YA MOQOQO E TELELE

Sekaseka thothokiso ena ‘Kgopolo e a llisa’ o bontshe kamoo sethothokisi se

sebedisitseng karaburetso ho finyelletsang molaetsa wa sona kateng. Moqoqo wa hao e
be wa bolelele ba manswe a 250 — 300

14. THOTHOKISO YA 10: LE AHLOLWA KE MANG:TM Lethota

1 Ha le bolaya lona babolayi,

2 Lona le bolayang ka tumelo,
3 Na le bolawa ke mang?

74
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

4 Ha lona le tshwara mahlena,

5 Lona le le a tsamayang a tsotse
6 Na le tshwarwa ke mang?

7 Ha le tshwara mashodu,
8 Lona le le ba utswang le mamao
9 Na le ahlolwa ke mang?

10 Ha le ahlola boMabeta,
11 Lona le beta le ona masea,
12 Na le ahlolwa ke mang?

13 Ha le tsekisa babui ba nnete,

14 Lona leshano e le dijo tsa lona,
15 Na lona le tsekiswa ke mang?

16 Ha le tsekisana ditulo hakaale,

17 Le re setjhaba se a kgeloswa,
18 Na lona ha le se kgelose?

19 Ha le tlatlapaka bahloki,
www.pixbay.com
20 Le e ja tsa bona lekemekeme,
21 Tsa lona di jewa ke mang?

22 Ha le kgaolakaka manyalo tjena,

23 Lona le lahlile bana mebileng,
24 Na nnete e ho kae moo? TOKA E AJWE KA
HO LEKANA LE KA
25 Ha le ahlola mashodu a makoloi,
HO TSHWANA
26 Empa lona le utswa ka tumelo,
27 Na toka e hokae moo?

28 Ha le hana borena ba rona.

29 Empa lona le ikentse bona dilemolemo,
30 Na ha le bone phoso?

14.1 NALANE YA SETHOTHOKISI LE THOTHOKISO

TM Lethola, ke sethothokisi se qapileng dithothokiso tsa boitseko tse kang: Kgopolo e
a llisa, Ha se lefa, Bokgoba ntlohele le tse ding.

Nalane ya thothokiso ya thothokiso ena ho bonahala sethothokisi se ne nyatsa tsela eo

baikaketsi ba nang le matla empa ba a sebedisa ho hlekefetsa le ho hatikella ditokelo
tsa botho.

14.2 TLOTLONTSWE
Lentswe Tlhaloso
Mahlena Batho ba nwang jwala haholo
Mamao Dinalete
BoMabeta Batho ba hlekefetsang ba bang ka motabo
75
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Kgelosa Ho lahlehiswa
Tlatlapa Ho nka seng sa motho ntle le tumello
Bahloki Batho ba futsanehileng
Lekemekeme Ho ja se itseng bohlaswa

14.3 KGUTSUFATSO
Sethothokiso se nyatsa baikaketsi ba sebedisang matla a bona a tshebetso ho ka
hlekefetsa le hona ho hatella ditokelo tsa botho. Sethothokisi se nyatsa hore baikaketsi
ke bona ba etsang tlolo ya molao ha ba lokela ho sireletsa tlolo ya molao.

14.4 MOFUTA WA THOTHOKISO

Mofuta ona wa thothokiso ke wa ‘tomatso.’ Sethothokisi se nyatsa le ho phoqa ba
itsebisang e le baetsi ba toka le botle, empa ho se jwalo diketsong tsa bona.

14.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa
tsena di na le morero le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng
ya thothokiso

Phetapheto ya mantswe e tshekalletseng:

Sethothokisi se sebedisitse phetapheto ena ya mantswe e ‘tshekalletseng’
melathothokisong ya 1 le 2 ka sepheo sa ho hokela melathothokiso eo e
mmedi.

Lebotsi
Molathothokisong wa 3 sethothokisi se sebedisitse lebotsi ka sepheo sa ho
phoqa baetapele ba rona hore ba tseba ho ahlola babolai empa le bona e ntse
e le babolai.
Re boela re le fumana melathothokisong e lataelang: 6, 9, 12, 15, 18, 21, 24,
27 le 30.

Mekgabisopuo
Phoqo
Thothokiso ena e kgaba ka phoqo ditemathothokisong tsohle ka sepheo sa
ho phoqa batho bana ba iketsang mangeloi empa ba ntse ba etsa diketso
tse mpe.

14.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo sa sethothokisi ke sa phoqo. Se phoqa basireletsi ba toka le botho
ba hatikelang ditokelo le hona ho sebedisa maemo a bona a tshebetso
hampe.

Maikutlo a qholotswang ke thothokiso ena ke a ho teneha. Ke tenwa ke

boitshwaro ba batho ba patang boitshwaro ba bona bo sa amohelehang ka
maemo a bona a mosebetsi.

76
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Sepheo sa thothokiso ena ke ho kgalema boitshwaro bo sa amoheleheng

ba baikaketsi ba etsang dinthite mpe e be ba re ka batho ba bang..

14.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Mookotaba wa thothokiso ena ke tlhokeho ya toka.

Molaetsa wa thothokiso ena ke wa hore ha ho motho ya nang le tokelo ya ho

hatella ditokelo tsa batho.

14.8 DIPOTSO

DIPOTSO TSE KGUTSHWANE

14.8.1 Hlalosa hore tshebediso ya lebotsi le sehloohong sa thothokiso le
sebedisitswe ka sepheo sefe? (2)

14.8.2 Hlalosa hore tshebediso ya mantswe a molathothokisong wa 20 ‘a re

senolela botho bofe. Tshehetse Karabo ya hao (3)

14.8.3 E be molathothokiso wa 11 o qholotsa maikutlo a jwang? Tshehetsa

Karabo ya hao. (3)

14.8.4 Qolla lentswe temanathothokisong ya 6 le bolelang moelelo o le mong le

lentswe ‘lwantshana’ (1)

14.8.5 Tshohla phoqo e hlahellang thothokisong ena kaofela (3)

14.8.6 Sepheo sa sethothokisi ke sefe ka thothokiso ena? (2)

14.8.7 Tshwaela molaetsa o fetiswang ke thothokiso ena. (3)

14.8.8 Sekaseka sehalo se ikutlwahatsang thothokisong ena (3)

[21]

POTSO MOQOQO E TELELE

Sekaseka thothokiso ena ‘Lona le ahlolwa ke mang’ o botshe kamoo sethothokisi se
sebedisitseng phoqo ho finyelletsa molaetsa wa sona Moqoqo wa hao e be wa
bolelele ba mantswe a 250 ― 300. [10]

77
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

15. THOTHOKISO YA 11: BOKGOBA NTLOHELE — TM Lethota

1 Bokgoba a ko ntlohole hle,
2 Ntese ke hlaphohe kelello,
3 Bokgoba a ko mphe sebaka le nna,
4 Nke ke phutholohe moyeng.

5 Bokgoba a ko ntshuthele hle

6 Nke ke phele mmoho le batho,
7 Bokgoba a ko ntshirohe hle,
8 Ke kgone ho tsamaya hohle.

9 Bokgoba a ko ntlohele hle,

10 Ke tle ke leswe ho tlatlapuwa,
78
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

11 Bokgoba a ko mpalehe hle,

12 Ba tle ba lese ho nkgetholla.

13 Bokgoba ako iketle hle,

14 Ke fedise bona bofutsana,
15 Bokgoba balehela hole le rona,
16 Bohlabaphiyo bo tle bo fele.

17 Bokgoba ako iphenethe hle,

18 Re tsebe ho lekana bohle,
19 Bokgoba ako fetohe mofu,
20 Re putswe ka ho tshwana.

21 Bokgoba lesa ho ikatisa,

22 Bana ba kene dikolo hantle,
23 Bokgoba ako phaphathehe,
24 Matsukunyepe a fele. www.dreamstime.com

25 Bokgoba ako hauwe,

26 Kgale re bolayelana lefeela,
27 Sutha re be setjhaba se le seng,
28 Re tle re lebale tse fetileng.

15.1 NALANE YA SETHOTHOKISI LE THOTHOKISO

TM Lethola, ke sethothokisi se qapileng dithothokiso tsa boitseko tse kang: Kgopolo e
a llisa, Ha se lefa, Bokgoba ntlohele le tse ding.

Nalane ya thothokiso ena ho bonahala sethothokisi se ile sa bona ho se lekane ha batho

bophelong moo ba bang ba iphelelang ha monate empa ba bang e le makgoba a
tlhopheho.

15.2 TLOTLONTSWE
Lentswe Tlhaloso
Bohlabaphiyo Ho se tshepahale
Iphenetha Ho ipolaya ka sehloho
Phaphatheha Ho baleha o sa tsebe moo o yang
Matsukunyepe Batho ba babe ka tshobotsi

15.3 KGUTSUFATSO
Thothokiso ena e kgahlanong le ho se lekane ha maemo a bophelo bathong
Maemo ana a bophelo a ho se lekane a bontsha ho kgethollana, ho tlatlapana, ho
bolayana le bohlabaphiyo ka hare ho batho. Sethothokisi se ikopela hore bokgoba
boo ba ho se lekane bo fele ho be teng tekatekano. Ditabatabelo tsa sethothokisi ke
tsa hore se phuthulohe moyeng se be le bolokolohi ba ho tsamaya hohle, ho lekana
le bohle, le ho putswa ka mokgwa o tshwanang mme setjhaba se be seng.

79
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

15.4 MOFUTA WA THOTHOKISO

Thothokiso ena ke ya lehlolohela (Lerike)/ thuto. Ke thothokiso e kgutshwanyane, e
kang pina ebile e ngolwa ho tswa lehlakoreng la mmui. Ho yona sethothokisi se ruta
batho hore ba tswele pele ka bophelo ba tlohele ho iphedisa ka mokgwa o sa lokang.
.
15.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa tsena
di na le morero le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng ya thothokiso.

Phetapheto ya moelelo:
Sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya moelelo melathothokisong ya 1 le 2 ka
mantswe ana ‘ntlohele le ntese’ Sepheo sa tshebediso ena ya phetapheto ke ho tlisa
tekano mantsweng ano ele ho hatella hore motho eo o batla ho arohana le bokgoba.

Phetapheto ya mantswe e diehisitsweng

Melathothokisong ya 1, 3, 5 le 7, 9 le 11, 13 le 15, 17 le 19 ha mmoho le 21 le 23
sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya mantswe e diehileng ka lentswe ‘bokgoba’
sepheo e le ho tlamahanya melathothokiso eo le ho hatella ntlha ya hore motho eo o
batla ho tswa ditlamong tsa bokgoba.

Kgonyetso
Molathothokisong wa 27 sethothokisi se sebedisitse kgonyetso ka lentswe ‘tjhaba’
bakeng sa setjhaba ka sepheo sa ho fa lentswe leo sefutho le ho potlakisa
morethetho wa thothokiso eo.

Mekgabisopuo
Apostrofi
Thothokisong ena, sethothokisi se kgaba ka apostrofi. Sepheo ke ho hohela mmadi
le hona ho bontsha ka moo se kgathetseng kateng ho phela ka bokgoba.

15.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo sa sethothokisi ke sa ho qeka. Sethothokisi se qekisa hore ho se lekane
dipakeng tsa batho ho fele.

Maikutlo a qholotswang ke thothokiso ena ke a tabatabelo/ tjheseho. Ke ba le

tabatabelo ya ho bona batho ba tshwana ebile ba lekana maemong a bophelo ho
etsetsa hore ho fele lenyatso bathong.

Sepheo ke ho bontsha hore sethothokisi se kgathetse ke ho phela tlasa bokgoba.

15.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Ke wa hore batho ba lokollohe ditlamong tsa bokgoba.

Molaetsa ke wa hore motho a se dumele ho laolwa ke maemo a bohloko ao a

iphumanang a le kahara ona.

80
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

MOSEBETSI — DIPOTSO LE DIKARABO

DIPOTSO TSE KGUTSHWANE

15.1.1 Hlwaya dintho TSE THARO tseo sethothokisi se reng di supa bokgoba. (3)

15.1.2 Lokodisa dintlha TSE PEDI tse supang hore thothokiso ena ke ya
boitseko? (2)

15.1.3 Fana ka moelelo o otlolohileng wa molathothokiso wa 24. (2)

15.1.4 Hlalosa hore temanathothokiso ya 4 e tsamaelana jwang le sehlooho sa (4)

thothokiso.

15.1.5 Bolela mofuta wa phetapheto o sebedisitsweng melathothokisong ya 1 le

3. E sebedisitswe ka sepheo sefe? (2)

15.1.6 Lentswe lena, ‘phaphathehe’ molathothokisong wa 23, le re bopela

bokgabo bofe ba bothothokisi mme le sebedisitswe ka sepheo sefe? (2)

15.1.7 Ke mokgabisapuo ofe o sebedisitsweng molathothokisng wa 19?

Tshwaela ka tshebediso ya ona molaetseng wa thothokiso ena. (3)

15.1.8 Tshohla maikutlo a hao mabapi le thothokiso ena yohle. (3)

[21]

POTSO YA MOQOQOQ E TELELE

Sekaseka thothokiso ena ‘Bokgoba ntlohele!’ mme o qoqe ka mookataba le molaetsa

wa yona. Moqoqo wa hao e be wa bolelele ba mantswe a 250- 300. [10]

81
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

16. THOTHOKISO YA 12: BARADI BA EFA ― JM Nkutha

1 Ke bona ba tshwereng lena lefatshe,
2 Phelo bohle bo se ho laolwa ke bona
3 Tse ntle le tse mpe di hlaha ka bona,
4 Kgotso le dintwa di hlaha ka bona.

5 Basadi ke tau di mesana ke o jwetse,

6 Banna ba a hlobaela ha ba ba hopola
7 Ba hopola bobe le botle ba bona.
8 Ha letsatsi le ntse le tjhaba le dikela.

9 Baradi ba Efa bana ba habo rona,

10 Ba leleme le monate le hohelang,
11 Ba tseba le ho loha mantswe a bona;
12 O sale o le e mobe ya qabanyang.
Basadi ke tau di mesana.
13 Malapeng a rona ke bona ba renang,
14 Mebusong seeta ho ntso lla sa bona,
15 Tsohle di etswa ka ho hauhela bona,
16 Hoba e se e le bona bomma rona.

17 Ke baqhekanyetsi o tlo ba lemohe,

18 O tla iphumana o le ka hare ho kgabo,
19 O lweba o hloka le yena ya o thusang,
82
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

20 Ba tla o sotla ho isa lefung la hao.

21 Bana ba Efa ba a hlompheha ba a rateha,

22 Ntle le bona bophelo bo ka ba bodutu,
23 Ntle le bona kgotso e ke se be teng,
24 Bohle re kwenyeletsa madi le mathe.

25 Taba tsa fatshe lena di tsejwa ke bona,

26 Moo di qadileng le moo di felletseng,
27 Ba ka o neha tsona tsohle ha o di hloka,
26 O be o utlwe le tse sa o tshwanelang.

16.1 NALANE YA SETHOTHOKISI LE THOTHOKISO

Nalane ya JM Nkutha e bontsha ha e le sethothokisi se ngolang dithothokiso tse
amanang le lefu tse kang Le qoleng ya kobo, Lefu, Thuto. Dihlooho tsa dithothokiso di
bontsha di fetisa moya wa kgutso.

Nalane ya thothokiso ena e bontsha mehleng ya kgale moo basadi ba neng ba se na

monyetla wa ho busa mesebetsing esitana le ka malapeng papisong le mehleng ena
moo basadi lentswe la bona le nang le matla.

16.2 TLOTLONTSWE
Lentswe Tlhaloso
Tau di mesana Basadi ba matla
Hlobaela Ho fellwa ke boroko
Hohela Ho tlisa/ ngoka batho pela hao
Loha mantswe Ho ba kgeleke puong
Seeta ho ntso lla sa bona Ba a laola
Baqhekanyetsi Ke batho ba lahlehisang
Kgabo Lelakabe le leholo la mollo
Lweba Ho ba ka hare mathata
Kwenyeletsa madi le mathe Ho amohela tse mpe le tse monate

16.3 KGUTSUFATSO
Sethothokisi se paka hore batho ba batshehadi ba futsitse Efa ka diketso. Se bolela
hore bongata ba bona ke bona ba tshwereng lefatshe. Ho feta mona sethothokisi se
ba hlalosa ka hore ha ba tshepahale mme dipuo. Ditaba tse ngata tsa lefatshe di
tsejwa ke bona.

16.4 MOFUTA WA THOTHKISO

Thothokiso ena ke ya lehlolohela (Lerike)/Tomatso. Ke thothokiso e kgutshwanyane,
e kang pina ebile e ngolwa ho tswa lehlakoreng la mmui. Ho yona sethothokisi se
phoqa basadi ba batle ka sebopeho empa ba etsa dintho tse tswileng tseleng.

16.5 MANOLLO YA THOTHOKISO

83
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Mela ya thothokiso ena e bopilwe ka dibetsa tsa bonono tse fapaneng. Dibetsa tsena
di na le morero le sepheo sa ho hatella le ho fana ka kutlwisiso e tebileng ya thothokiso

Kgonyetso
Sethothokisi se sebedisitse ‘kgonyetso’ molathothokisong wa 2 ka lentswe ‘phelo‘.
Ka sepheo sa ho potlakisa morethetho le ho fa lentswe leo sefutho. Re boela re e
fumana molathothokisong wa 25 ka lentswe lena ’fatshe’.

Anastrofi
Molathothokisong wa 1 ho sebedisitswe Anstrofi. Ka sepheo sa ho fa lentswe ‘lena‘
sefutho. Re boela re e fumana molathothokisong wa 13.

Neheletsano/ Lehokela/ hlaahlela/ phetapheto ya mantswe e tshekalletseng

Sethothokisi se sebedisitse neheletsano melathothokisong ya 6 le 7 ka mantswe ‘ba
hopolo’. Bohlokwa ba tshebediso ya nelehetsano ena ke ke ho tlamahanya
melathothokiso eo e mmedi le ho hlakisa hore banna ba ba le bodutu ha basadi ba le
siyo.

Phetapheto ya mantswe e tsepameng

Sethothokisi se sebedisitse mofuta ona wa phetapheto ka mantswe a qalang
melathothokiso ya 13 le 14 ka mantswe ‘ntle le bona’ sepheo e le ho tlahamahanya
melathothokiso ena e mmedi.

Phetapheto ya moelelo
Melathothokisong ya 10 le 11, sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya moelelo.
Tshebediso ena ya mofuta ona wa phetapheto ke ho hatella hore basadi ba kgona ho
bua hamonate o se lemohe le ha ba o qhekanyetsa.

Mekgabisopuo
Tatolano
Sethothokisi se sebeditse tatolano molathothokisong wa 3 ka mantswe ‘ntle le mpe’
ho hlakisa hore basadi ban a le semelo se fetohang le maemo. Re boetse re e
fumana melathothokisong ya 4,7 le 8

Thehello
Sethothokisi se sebedisitse ‘thehello’ molathothokisong wa 5 ka ho rehella basadi ka
ditau. Sepheo sa tshebediso ya mokgabisopuo ona ke ho hlakisa hore matla a ho
etsa tsohle.

16.6 SEHALO, MAIKUTLO LE SEPHEO

Sehalo sa sethothokisi ke sa ho elellisa/ tlhokomediso hore basadi ba na le matla.

Maikutlo a qholotswang ke thothokiso ena ke a thabo. Ho a thabisa ho bona basadi le

bona lentswe la bona le utlwahala ba tseba ho ikemela.

Ke maikutlo a ho tletleba. Ke tletlebiswa ke hore menyetla e mengata e fumantshwa

basadi le moo ho sa hlokeheng.

84
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Sepheo sa thothohokiso ena ke ho bontsha hore semolo sa basadi se a fetoha.

16.7 MOOKOTABA LE MOLAETSA

Thothokisosong ena e hlahisa mookataba wa hore semelo sa basadi se a fetoha.

Molaetsa wa thothokiso ena ke wa hore basadi ba na le bokgoni ba ho etsa tse mpe

le tse ntle.

MOSEBETSI — DIPOTSO LE DIKARABO

DIPOTSO TSE KGUTSHWANE

16.1.1 Ke sebetsa sefe se sebedisitsweng molathothokisong wa 1 mme se

sebedisitswe ka sepheo sefe? (2)

16.1.2 Ke phetapheto ya mofuta ofe e fumanehang molathothokisong wa 10 le

11? Hlalosa hore e fetisa molaetsa wa temanathothokiso eo jwang? (3)

16.1.3 Qolla molathothokiso TEMANATHOTHOKISONG YA 4 o totobatsang ho

teneha ha sethothokisi ke matla ao basadi ba nang le ona (1)

16.1.4 Fana ka mokgabisapuo o sebeditsweng molathothokisong wa 5. (1)

16.1.5 Tshohla maikutlo a totobatswang ke temanathothokiso ya 6. (3)

16.1.6 Bohlokwa ba lentswe ‘kgabo’ ke bofe molathothokisong oo wa 18? (2)

16.1.7 Ke mantswe afe a re bopelang kgonyetso temanathothokisong ya 7? (2)

16.1.8 Tshwaela ka komelo e iponahatsang thothokisong ena. (4)

16.1.9 Hlahloba sehalo se ikutlwahatsang temanathothokisong ya 3 le

temanathothokiso ya 6. (4)
[22]

POTSO YA MOQOQO E TELELE

85
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Sekaseka thothokiso ena ‘Baradi ba Efa’ o bontshe ka moo sethothokisi se

sebedisitseng sehalo le maikutlo ho finyelletsa molaetsa wa sona kateng. [10]

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 1

KE MOTSHO, KE MOTLE – KPD Maphalla

5.8.1 ‘A ke le mameleng pina ke ena’/Molathothokiso wa 1.✓ (1)

5.8.2 Ho hlakisa moelelo wa pina e binwang hamonate.✓✓ (2)

5.8.3 Moelelo o otlolohileng ke ho fodisa maikutlo a bohloko.✓✓ (2)

5.8.4 E sebedisitswe ka sepheo sa ho qatsohisa lentswe “pina”.✓✓ (2)

5.8.5 Ke sehalo se ho ba motlotlo. Sethothokisi se motlotlo ka mmala wa sona o

motsho. (2)

5.8.6 Mookataba wa thothokiso ena ke hore botle le boitshepo ke diyathoteng di

bapile. (2)

5.8.7 Ke lentswe thonngwa.✓ (1)

5.8.8 1, 3, 7, 15, 17, 19, 23 le 25.✓✓ (2)

[Kgetha melathothiso e mmedi]

5.8.9 Pabala.✓ (1)

5.8.10 E sebedisitswe ka sepheo sa ho potlakisa morethetho wa molathothokiso/ho

fa lentswe ‘palesa’ sefutho.✓✓ (2)

5.8.11 A tshehetsa sehlooho ka hore sethothokisi le ha se le setsho ka mmala, ha se

ikgalale se ikgantsha ka botle ba sona. ✓✓ ✓ (3)

5.8.12 Thothokiso ena e qholotsa maikutlo a ho ba motlotlo ✓ ke thabiswa ke ho bona

hore ho ntse ho na le batho ba ikgantshang ka botsho ba letlalo la bona. ✓

86
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

(2)

5.8.13 Lehlaso le re bopela morethetho o tsepameng wa melathothokiso eo e le ho

toboketsa le ho sidillela sehlooho sa thothokiso.✓✓ ✓ (3)

5.8.14 Ke ithutile hore ha o le motho o se ikgalale ka lebaka la botsho ba mmala wa

hao. O lokela ho ba motlotlo ka mmala wa letlalo la hao. ✓✓✓ (3)

5.8.15 E qatsohisa se tlang pele ho kgefutsohare ‘ke motsho’ hore se lekane le se

tlang kamora kgefutsohare ‘ke motle’. (2)

[30]

KARABO YA POTSO YA MOQOQO E TELELE

Selelekela
Thothokiso ena ke ya lekodilo/ leriki/ lehlolohela. Sethothokisi se motlotlo ka botsho ba letlalo
la mmala wa sona. Thothokisong ena ho sebedisitswe mekgabisapuo e latelang ho fihyelletsa
molaetsa wa thothokiso ena.

Mekgabisopuo
- Melathothokisong ya 10, 11; 16; 18’. 20, 24 le 28 ho sebedisitswe tshwantshiso kapa
sona serehello. Sena se finyelletsa molaetsa wa hore ha o le motsho o se ikgalale
hobane o motle kahara botsho boo ba hao.
- Melathothokisong ya 22 le 26 teng ho sebedisitswe tshwantshanyo/ papiso, mona teng
sethothokisi se finyelletsa molaetsa wa hore le ha o le motsho o ntse o boheha.
- Molathothokisong wa 19; 23 le 27 sethothokisi se kgabile ka seemela. Sethothokisi se
sebedisitse mokgabisopuo ona ka lentswe ‘palesa’, ‘mabenyane’ le ‘dinaledi’ ka sepheo
sa ho finyelletsa molaetsa wa hore le ha o le motsho ka mmala o ntse o ka kgona ho
bonahala hara batho ba bang ba batle.
- Melathothokisong ya 21 le 22 ha mmoho le 25 le 26 ho sebedisitswe kganyetsano.
Kganyetsano ke ha mehopolo e atamelaneng melathothokisong e hanyetsana. Mantswe
ana ‘ke motsho’ a hanyetsana le mantswe ‘ke benya seka kgauta’ hape a hanyetsana
le “ke kganya seka letsatsi”. Sena se finyelletsa molaetsa wa hore ha se hore motho e
motsho ha a bonahale ka hara batho ba bang.
- Molathokisong wa 16 ho sebedisitswe komelo. Ka sepheo sa ho omela ditaba tsa
Seilatsatsi wa tshomong ho finyelletsa molaetsa wa hore ha o le motsho ka mmala o se
ke wa itshoha ha o kopane le batho ba bang ba batle.

Phethelo
Ho latela dintlha tse otolutsweng kahodimo, sethothokisi se atlehile ho finyelletsa molaetsa wa
thothokiso ena ka tshebediso ya mekgabisapuo, e leng hore batho ba se ikgalale ka lebaka la
botsho ba bona.
[10]

87
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 2

IKELETSE – KPD Maphalla

DIKARABO TSA DIPOTSO TSE KGUTSHWANE

6.8.1 Enjambamente (1)

6.8.2 Ke phetapheto ya mantswe e rapameng. ✓ (1)

6.8.3 Molathothokisong wa 16. ✓ (1)

6.8.4 Bohlokwa ba teng ke ho totobatsa maikutlo a ho kopa/ qeka.✓ Sethothokisi se

kopa enwa ya eletswang hore a hlokomele hore ho na le batho ba hlaha ba ka
tswang ba mo rerela bobe. ✓ (2)

6.8.5 Masupatsela. ✓ (1)

6.8.6 Sethothokisi se bolela hore le bao e neng e le metswalle ya enwa ya eletswang

kajeno e se e mo fetohetse. ✓✓ (2)

6.8.7 Ho hlakisa ntlha ya hore sona ha ho letho leo le ka se etsang ha motho a sa

kgone ho ikeletsa. ✓✓ (2)

6.8.8 Se qholotsa maikutlo a ho tshoha hobane se bua kamoo ho nang le batho ba

hlaha/babe ba hlahlileng mahlo ho nketsa hampe.
Ke ikutlwa ke kgothala✓ hobane sethothokisi se mpha dikeletso tse tla nthusa
ho phema ho amana le batho ba fosahetseng. ✓✓ (3)

6.8.9 Lehlaso le hlahella melathothokisong ya 5, 9, 13, 17, 21, 25, 29, 33 le 37✓
mme le toboketsa molaetsa wa hore motho o lokela hore a be le taolo hodima
bophelo ba hae. ✓✓ (3)

6.8.10 Lentswe lena le tlisa mohopolo wa hore motho a itekole, a itsebe a be a nke
taolo ka bophelo ba hae. (2)

6.8.11 A bolela hore motho enwa a kgutlele morao ka matla. (2)

6.8.12 Ke hore boikeletso ke setlhare sa katleho. (2)

6.8.13 E hlakisa hore metswalle e ka iketsa e ka e a o rata athe e ntse e o rerela

bobe. (3)

6.8.14 Ke sehalo se bohloko hobane se bua ka ntlha e bohloko ya ho lahlehelwa ke

batswadi (2)

6.8.15 Ke ho katla/kgina morethetho

E qatsohisa se tlileng pele ho kgefutsohare e leng ‘kgutsa hle motsotswana le
se tlang kamorao ho kgefutsohare e leng’itekole’ (2)

88
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

6.8.16 Matsukunyepe (1)

[30]

Selelekela
Thothokiso ena ke ya thuto. Sethothokisi se eletsa le ho kgothaletsa motho hore a be le taolo ya
bophelo ba hae ka ho ikeletsa. Sethothokisi se re bophelo bo batla motho ya dulang a phahametse
marole ka nako tsohle. Mantswemakgohledi a sebedisitswe ka tsela e latelang ho finyelletsa molaetsa
wa sethothokisi:

Mantswemakgohledi
- Molathothokisong wa 3 sethothokisi se kgethile ho sebedisa lentswe ‘tshetshetha’ hobane le
na le sefutho ho feta lentswe ‘tlalatlala’. Sethothokisi se finyelletsa molaetsa wa hore motho a
ke a emise ho tsamaya a se na sepheo mme a itekole nakonyana.
- Melathothokisong ya 15 le 18 ho sebedisitswe ‘phaphathehile’ le ‘kgwetjhile’ ka ha e le
mantswe a kgohlelang hantle molathothokisong eo. Mona se finyelletsa molaetsa wa hore ha
o na le mathata metswalle e ya o balehela.
- Lentswe ‘phophola’ le sebedisitsweng molathothokisong wa 20 le bolela ho ‘phopholetsa/ho
batla’. Sena se finyelletsa wa hore ha hon a motho a nang le bonnete ba seo ba se etsang.
- Molathothokisong wa 22 ho sebedisitswe lentswe ‘thibasela’ bakeng sa lentswe ‘ho otsela’
mme le kgohlela ha monatjana molathothokisong oo. Sena se finyelletsa molaetsa wa hore
motho o lokela ho dula a butse mahlo hobane le metswalle ha e tshepahale.
- Molathothokisong wa 28 ho sebedisitswe lentswe ‘matsukunyepe’ ho finyelletsa molaetsa wa
hore batho ba diketso tse fosahetseng ba hlahlile mahlo hore feela ba phethise merero ya bona
e mebe.
- Molathothokisong wa 36 ho sebedisitswe lentswe ‘ditjhetjhefa’ ho finyelletsa molaetsa wa hore
fatshe la kajeno le fetohile haholo hoo le dihang le batho ba matla bao re tsebang ba na le
tsebo e batsi ya bophelo.

Phethelo
Sethothokisi se sebedisitse mantswemakgohledi ka bokgabane ho finyelletsa molaetsa wa sona wa
hore motho o lokela ho itseba le ho ikeletsa hore a tle atlehe bophelong.

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 3

TONAKGOLO TSIAME KENNETH MOPELI – MM Makapa

DIKARABO TSA DIPOTSO TSE KGUTSHWANE

7.8.1 Seilatsatsi
Ntataomoholo
Majwanamabedi✓
Maaparathethana✓
89
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Ngwanamonna ✓
Botsipasehole✓
(Tshwaya tse nne feela) (4)

7.8.2 Mookotaba wa thothokiso ena ke Tonakgolo Mopeli a ileng a ntlafatsa lehae la

Qwaqwa le ho bopa kgotso setjhabeng.✓✓ (2)

7.8.3 Se bolela ho thusa✓✓ (2)

7.8.4 ! – lekgotsi ✓
? – lebotsi ✓ (2)

7.8.5 Ke ya sehopotso/ Bahale. ✓ (1)

7.8.6 Sepheo sa poeletsomodumo ke ho bopa morethetho thothokisong le ho etsa hore

modumo oo o dule o ntse o ntse o duma ditsebeng tsa mmadi.✓✓ (2)

7.8.7 Nyolosa ✓ le theosa. ✓ (2)

7.8.8 Molathothokisong wa 26 ✓ molaetsa o toboketswang ke kgonyetso ena ke ho tiisa

ntlha ya hore ha ditaba di se di le mpe, Tonakgolo Mopeli a potlakele Tsheseng moo
a tla fumantshwa thuso.✓✓ (3)

7.8.4 Diphula✓ le diphulana.✓ (2)

[20]

KARABO YA POTSO YA MOQOQO E TELELE

Selelekela

Thothokiso ena ke ya sehopotso/ bohale. Sethothokisi se kgothalletsa Tonakgolo Kenneth Mopeli

ho sebedisa bonatla ba hae ho bopa setjhaba sa Basotho Qwaqwa hore kgotso e rene.

Phethapheto
Phetapheto ya mantswe e tshekalletseng/ lehokela/ hlaahlela
- Sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya mantswe e tshekalletseng melathothoisong ya 2 le
3 ka lentswe ‘Seilatsatsi’. Sethothokisi se finyelletsa molaetsa wa hore baetapele ba tlamehile
ho ntlafatsa dibaka tseo ba ikarabellang ho tsona.
- Melathothokisong e latelang, sethothokisi se boetse se sebedisa phethapheto ya mantswe e
tshekalletseng 4 le 5 ka lentswe ‘bahale’, 10 le 11 ka lentswe ‘Letlama’ le 14 le 15 ka lentswe
‘teele’.

Phetapheto ya mantswe e tsepameng

- Sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya mantswe e tsepameng melathothokisong ya 13 le
14 ka lentswe ‘lesika la tholo’ Sethothokisi se finyelletsa molaetsa wa hore ha setjhaba se
bopahane, se bopaneng, sebedisana mmoho ha ho bonolo hore se ka qhalwa.

Phetapheto ya moelelo

90
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

- Sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya moelelo melathothokisong ya 6 le 7 ka mantswe

ana ‘hlahisa le bontsha’. Sethothokisi se finyelletsa molaetsa wa hore moetapele a totobatse
bokgoni ba hae ba boetapele.

Phethelo
Sethothokisi se atlehile ho sebedisa phethapheto ho finyelletsa molaetsa wa sona.

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 4

KAOFELA KE MAFOME – KPD Maphalla

DIKARABO TSA DIPOTSO TSE KGUTSHWANE

8.8.1 Ke ho re bopela morethetho wa thothokiso. (1)
Ho etsetsa hore thothokiso e se lebalehe, e dule e dula ditsebeng tsa mmadi.✓

8.8.2 Ke phetapheto ya moelelo. ✓ (1)

8.8.3 Ke tlohelo. ✓ (1)

8.8.4 Ke sejura. ✓ (1)

8.8.5 E nthusa hore ke utlwisise hore batho ba sebetsa ka matla ba sebeletsa dintho tsa
lefatshe tse felang. ✓✓ (2)

8.8.6 Semomotela ✓ bohlokwa ba teng ke ho toboketsa hore kgarebe ena ke e ntle

haholo ka tshobotsi.✓ (2)

8.8.7 E hlakisa hore moelelo wa hore dintho tsohle tsa lefatshe di a fela, di senyehe.✓✓ (2)

8.8.8 Molathothokisong wa 16 sejura se sebedisitswe ka sepheo sa ho tlisa tekatekano

ya moelelo pakeng tsa mantswe a tlang pele ho sejura e leng ‘dipalesa’ le a tlang
kamora sona e leng ‘shweshwe ‘ha moleng wa 17 se sebedistswe ka sepheo sa
ho qatsohisa setlang pele ho kgefutsohare e leng ‘kgarebe le se tlang ka mora (2)
sona e leng ‘semomotela’. ✓✓

8.8.9 Ke thuto ya hore ke se behe tshepo ya ka nthong tsa lefatshe hobane ha nako e
ntse e tsamaya di a fela. ✓ (2)

8.8.10 E toboketsa taba ya hore batjha ba na le matla a ho tsamaya kapele dibakeng tse
ngata, feela hoo ha nako e entse e tsamaya ho a fela.✓✓✓ (3)

91
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

8.8.11 Ho toboketsa mantswe a qatsohisitsweng hore moelelo wa ona o tle o hlake hantle
le hore temoso eo ile ya etswa ke motho e moholo ho batho ba banyane ka
dilemo.✓✓✓ (3)
[20]

KARABO YA POTSO YA MOQOQO E TELELE

Selelekela
Thothokiso ena ke ya lehlolohela/ temoso. Ho yona sethothokisi se lemosa motho ka dintho tsa lefatshe
tse felang ha nako e ntse e tsamaya. Sethothokisi se sebedisitse mefuta e mmedi ya karaburetso ho
finyelletsa molaetsa wa sona.

Karaburetso ya pono
- Melathothokisong ya 16 le 17 e re bopela setshwantsho sa tshobotsi ya kgarebe ena eo eoeo
sethothokisi se buang ka yona hore ehlile e ntle haholo. Sethothokisi se finyellletsa molaetsa wa
hore kgarebe le ha e ka ba ntle jwang, e tsebe hore botle boo ba yona bo tlo fela.
- Melathothokisong ya 21 le 22 mona sethothokisi se re bopela setshwantsho sa kamoo baho ba
sebetsang ka thata kateng, ba sebeletsa ntho tsa lefatshe tse felang. Mona se finyelletsa molaetsa
wa hore le ha o ka sebetsa ka thata wa ipokella maruo a lefatshe, a ntse a tlo fela.
- Melathothokisong ya 32 le 36 sethothokisi se re bopela setshwantsho sa batho ba tiileng mesifa
ka lebaka la ho mathaka hohle. Sena se finyelletsa molaetsa wa hore le ha motho a ka ba
mafolofolo a tsebe hore a tla fela.
- Melathothokisong ya 41 le 42 sethothokisi se re bopela setshwantsho sa kamoo bahlankana le
barwetsana ba tsamayang ka boitshepo ka teng mme sena se finyelletsa molaetsa wa hore
makoko a botjha a ntse a tlo fela..

Karaburetso ya kutlo
- Melathothokisong ya 11 le 12, re fumana karaburetso ya kutlo. Sethothokisi se re bopela modumo
o etswang ke dinonyana ha di bina mme sena se finyelletsa molaetsa wa rona le dipina tse
monate, tse binwang ke dinonyana di a fela.

Phethelo
Sethothokisi se sebeditse karaburetso ya pono le ya kutlo ho hlakisa molaetsa wa sona wa hore batho
ba lemohe hore dintho tsohle tseo ba di sebeletsang di a fela.
[10]

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 5

TSWALO YA MOSHOESHOE – KPD Maphalla

9.8.1 Ke lebotsi✓ maikutlo a ho makala✓ (2)

9.8.2 Meropa, manaka, dithomo le diphala. ✓✓✓✓ (4)

92
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

9.8.3 Matshwao ao a bolela hore puo ya sethothokisi ha e a fella mme mmadi

o lokela ho inahanela hore se ne se tla reng. ✓✓ (2)

9.8.4 Metseng batho ba futsanehileng ba raoha. ✓✓ (2)

9.8.5 Dikgomo✓✓ (2)

9.8.6 Ke sehalo sa ho makala.✓ Sethothokisi se makalletse semphete ke o (2)

fete se etsahalang ka hara motse ka lebaka la tswalo ya Moshoeshoe. ✓

9.8.7 Maikutlo a thabo. ✓Ke thabiswa ke ho bona hore tswalo ya lesea e ntse (2)
e thabelwa ke bohle. ✓

9.8.8 Karaburetso ya kutlo. ✓ E re bopela modumo o neng o etswa ke ditau le

dinkwe ha di puruma di rora. ✓ (2)

9.8.9 ‘Le rona re a buswa’/ Mola 53✓

‘Le rona kajeno re tshwara dithebe’/ Mola 55✓ (2)

[20]

KARABO YA POTSO YA MOQOQAO E TELELE

Selelekela
Thothokiso ena ke ya mofuta wa lehlolohela (Lerike)/ tokodiso. Ke mofuteng ona moo
sethothokisi se lokodisang diketsahalo tsa tswalo ya Moshoeshoe ka tatellano.

Karaburetso

Thothokiso ena e hlahisitswe ka tsela ya karaburetso ka tsela ya hore sethothokisi se re

bopela setshwantsho sa diketsahalo tse neng di etsahala mohla tswalo ya morena.

Karaburetso ya pono
- Sethothokisi se sebeditse karaburetso ya pono molathothokisong wa 1 ho re
bopela setshwantsho sa moferefere o neng o le Motseng ha Moshoeshoe a ne a
hlaha ka seheo sa ho finyella molaetsa wa hore ha ho hlahile ngwana wa Morena
batho ba a thaba motseng
- Molathothokisong wa 3 e sebedisitswe ho re bopela setshwantsho sa basadi ba
tlalatlang motseng ka sepheo sa ho finyelletsa molaetsa wa hore basadi ha ba
kgone ho boloka lekunutu.
- Molathothokisong wa 4 e re bopela setshwantsho sa bahlankana ba neng ba sheba
hohle mme sena se finyellletsa molaetsa wa hore ba ne ba makalletse diketsahalo
tse sa tlwaelehang tsa letsatsi leo.

93
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

- Molathothokisong wa 55 e re bopela setshwantsho sa banna ba tshwereng dithebe

ho finyelletsa molaetsa wa hore setjhaba se ne se tbabetse ho ba le motshirelletsi.
- Molathothokisong wa 56 e re bopela setshwantsho sa banna ba rapelang lebitleng
la Moshoeshoe ka ho finyelletsa molaetsa wa hore setjhaba ba na le Tshepo hore
Moshoeshoe o tla nne a ba lwanele mathateng a bona .

Karaburetso ya kutlo
- Molathothokisong wa 2, ho re bopela modumo wa batho ba neng ba thabetse
tswalo ya Morena Moshoeshoe hoo ho finyella molaetsa wa hore ha ho hlahile
ngwana wa Morena batho ba a thaba.
- Melathothokisong ya 6, 7, 8 le 9 e re bopela modumo o neng o etswa ke diletswa
tse fapaneng ho finyellletsa molaetsa wa hore ha ho hlahile ngwana wa Morena
batho ba ya keteka.
- Melathothokisong ya 37, 41 le 42 e bopela modumo o neng utlwahala wa
diphoofolo ho finyelletsa molaetsa wa hore ho ne ho rena thabo letsatsing la
tlhaho ya Moshoeshoe.

Phethelo
Thothokisong ena sethothokisi se sebedisitse karaburetso ya pono le ya kutlo ho
matlafatsa le ho thusa ho finyellisa molaetsa wa thabo o neng o etswa ke setjhaba ka
letsatsi la tlhaho la Moshoeshoe. [10]

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 6

KE TLA O ROMELLA DIPALESA – KPD Maphalla

10.8.1 Ke phethapheto ya mantswe e tsepameng✓ Bohlokwa ba yona ke ho (2)

tlamahanya melathothokisoena e mmedi✓

10.8.2 Kgonyetso e hlakisa moelelo wa hore sethothokisi se rata moratuwa wa

sona ka lerato le tebileng. ✓✓ (2)

10.8.3 Ka moratuwa wa sethothokisi ✓ (1)

10.8.4 Ke pheteletso/ lepata✓ (1)

10.8.5 Ke ho potlakisa morethetho wa molathothokiso/ ho tswellisa mohopolo wa

molathothokiso oo moleng o lateng ✓✓ (2)

10.8.6 Molaetsa wa thothokiso ena ke wa hore batho ba dikamanong tsa lerato ba

ratane ka lerato la nnete le tebileng. ✓✓✓ (3)

10.8.7 A thabo✓ Ke taba e ntle haholo ho bona batho ba babedi ba ratana✓ (2)

94
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

10.8.8 E hlakisa hore dipalesa di nkga hamonate haholo ebile di ntle. (2)

10.8.9 Karaburetso ya phofonelo

Karaburetso ya pono✓ (1)

10.8.11 E, dikahare di tshehetsa mookotaba wa thothokiso ena hobane

sethothokiso se totobatsa lerato la sona ka ho romella morauwa wa sona
dipalesa. ✓✓✓ (3)
[20]

KARABO YA POTSO YA MOQOQO E TELELE

Selelekela
Thothokiso ena ke ya mofuta wa lehlolohela (Lerike)/ lekodilo. Ke mofuteng ona moo sethothokisi
se hlahisang maikutlo a sona mabapi le lerato la sona le tebileng. Mona sethothokisi se
sebedisitse kgokahano ya mela ho finyeletsa molaetsa wa thothokiso ena ka tsela e lateng

Kgokahano ya mela

Enjambamente/ molapholletsi
- Melathothokisong ya 3, 5, 9, 13, 15, 17, 25, 27, 29, 31, 33, 37, 41, 45, 49, 53 le 59 ho
sebedisitswe enjabamente ka sepheo sa ho potlakisa morethetho le ho tlamahanya
melathothokiso e mmedi hore sethothokisi se tla romella moratuwa wa sona dipalesa tse
ntle haholo le tse nkgang hamonate. E finyellletsa molaetsa wa hore ha o rata moratuwa
wa hao, o tlamehile ho totobatsa lerato la hao ka ho mo fa dimpho tsa mefuta.

Phetapheto ya mantswe e tshekalletseng

- Melathothokisong ya 19 le 20 ho sebedisitswe phethapheto ya mantswe e tshekalletseng
ka lentswe lena ‘o tsebe’. Sepheo ke ho tlamahanya melathothokiso e mmedi. E finyelletsa
molaetsa wa hore sethothokisi se bontsha lerato le tebileng haholo ho moratuwa wa sona.
- Molathothokisong wa 61 le 62 sethothokisi se sebedisitse mofuta ona wa phethapheto ya
mantswe e le ho finyelletsa molaetsa wa hore motho ha o mo rata o lokdela ho
mmontsha lerato la hao a sa phela.
Phethelo
Sethothokisi se sebedisitse kgokahano ya mela ka boqhetseke ho finyeletsa molaetsa wa hore
se fela se rata Moratuwa wa sona ka lerato le tebileng

95
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 7

TSWALO LA KA LE E A HANA – KPD Maphalla

11.8.1 Enjambament/molatswelli e sebedisitswe ka sepheo sa ho potlakisa morethetho le ho

fetisetsa mohoplo molathothokisong o latelang e leng pherekano e teng pakeng tsa
letwalo la sethothokisi le batho✓✓ (2)

11.8.2 Ka mantswe ana ‘Tswalo laka le a hana’ ✓✓ (2)

11.8.3 Sejura se sebedisitswe ka sepheo sa ho tlisa tekatekano ya moelelo pakeng tsa

mantswe ‘ha le nke tjootjo’ le ‘ha le dumele kgweela’✓✓
(2)

11.8.4 Sethothokisi se bolela hore motho a ka tsoha a hlokahetse. ✓✓ (2)

11.8.5 Ke ho tiisa ntlha ya hore letswalo la sethothokisi ha le hloke mpho hore le dumele
seo motho a se buang se hlokng bopaki. ✓✓ (2)

11.8.6 Ke phetapheto ya moelelo. ✓ Mantswe ana ‘dikgutsana’ le ‘dihase’ a fetisa mohopolo

wa hore bana ba shwetsweng ke batswadi le bona ke bana ba Modimo. ✓✓ (3)

11.8,7 Ke maikutlo a kgalefo ✓Ke halefiswa ke ha motho a re batho ba hlokang ba

hlekefetswe. ✓ (2)

11.8.8 Ho bontsha boholo ba Modimo✓✓ (2)

11.8.9 Molaetsa ke wa hore batho ba tlohele ho kgeloseha ha bonolo ba tshepe seo ba se

bolellwang ke letswalo la bona. (3)

11.8.10 Matwetwe ✓bohlokwa ba lona ke ho tlisa sefutho/lebatama molathothokisong oo le

sebedisitsweeng ho lona. ✓✓
(3)
[23]

Selelekela
Thothokiso ena ke ya mofuta wa lehlolohela (Lerike)/thuto. Ke mofuteng ona moo sethothokisi
se rutang batho ho mamela seo matswalo a bona, a ba bolellang sona ba sa natse seo batho
ba se buang.

Phetapheto ya mantswe e tsepameng

96
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Melathothokisong e latelang ho sebedisitswe phetapheto ya mantswe ‘tswalo’

melathothokisong e latelang: 1, 2, 5, 6, 9,10,13,14,17,18, 21, 22, 25, 26, 29, 30, 33, 34, 37 le
38 Sethothokisi se finyelletsa molaetsa wa hore motho o lokela ho mamela letswalo la hae ho
feta dipuo tsa batho.
Phetapheto ya moelelo
- Molathothokisong wa 5 le 6 sethothokisi se sebedisitse phetapheto ya moelelo ka
tshebediso ya mantswe ana ‘hana morena’ le ‘ha le dumele’. Sethothokisi se
finyelletsa molaetsa wa hore Motho o lokela hore a laolwe ke letswalo la hae, a se
kgeloswe ke dipuo tsa batho.
- Molathothokisong wa 15 le 16 e fumanwa mantsweng a latelang: ‘dikgutsana’ le
‘dihase’. Sethothokisi se finyelletsa molaetsa wa hore dikgutsana le tsona e ntse e le
bana ba Modimo.
- Molathothokisong wa 27 le 28 ka mantswe ‘mekopakopa le mafutsana’. Sena se
finyelletsa hore bafutsana ba tlamehile ho tshwarwa hantle jwaloka batho ba bang.
Phethelo
Sethothokisi se sebedisitse phetapheto ho bontsha bohlokwa ba yona thothokisong ena e [10]
leng ho tlamahanya melathothokiso ya thothokiso.

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 8

THUTO – JM Nkutha

DIKARABO

12.8.1 Kganyetsano e sebeditswe ka sepheo sa ho hatella ntlha ya hore thuto e

labalabelwa ke bohle. ✓✓ (2)
12.8.2 Le bolela maoto a bohloko a ruruhileng. ✓✓ (1)
12.8.3 Lentswelekgohledi. ✓ (1)
1.2.8.4 Bo nthusa hore ke utlwisise hore tsela ya thuto ke e boima haholo. ✓✓ (2)
12.8.5 Molathothokisong wa 12 sejura se sebedisitwe ka sepheo sa ho tlisa tekatekano
ya moelelo pakeng tsa mantswe ‘bophahamo le sehlohlolo’ ha molathothokisong
wa 24 e qatsohisa se tlang pele ho kgefutsohare e leng ‘ba ya’ le se tlang kamora
kgefutsohare e le ng ‘ba etse ruri’. ✓✓ (2)
12.8.6 Ke mothipoloho. ✓ (1)
12.8.7 ‘teana’ le ‘kopana’✓A re hlakisetsa moelelo wa hore mathata a teng tseleng ya
ho ithuta. ✓ (2)
12.8.8 Ke lentswe ‘fifi’✓ (1)

97
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

12.8.9 Maikutlo a qenehelo/kutlwelobohloko✓ Ke utlwiswa bohloko ke ho utlwa kamoo

batho ba tsamayang tsela e thata hore ba fumane thuto. ✓ (2)

12.8.10 Sethothokisi se atlehile ka tshebediso ya ho reha thothokiso ena thuto hobane

dikahare tsa yona di re bontsha kamoo thuto e ratwang kateng le kamoo batho
ba tsamayang leeto le thata kateng hore ba e fihlele empa ha ba se ba e fumane,
maphelo a bona a ba monate. ✓✓✓ (3)
12.8.11 Sethothokisi se hlahisa hore ho na le mathata a mangata tseleng ya thuto. ✓✓ (2)
12.8.12 Ke ithutile hore ho fumana thuto ho ka ba thata empa ha o se o e fumane, o
phela hamonate. ✓✓ ✓ (3)
[22]

Selelekela

Thothokiso ena ke ya mofuta wa lehlolohela(lerike)/ thuto. Sethothokisi se ruta batho ka molemo

wa thuto le hore tsela e yang teng e boima.

Mekgabisopuo
- Melathothokiso ya 2 le 3 sethothokisi se sebedisitse tatolano ka tshebediso ya mantswe
ana ‘marena’ le ‘bafo’ ‘barui’ le ‘bafutsana’. Ho finyelletsa molaetsa wa hore thuto e
labalabelwa ke bohle.
- Melathothokisong ya 4, 5, 6, 7 le 8 Sethothokisi se sebeditse apostrofi ho finyelletsa
molaetsa wa hore thuto ha e na pheletso.
- Molathothokisong wa 5 sethothokisi se sebedisitse tshwantshiso/serehello ka tshebediso
ya lentswe ‘lere’. Ho finyelletsa molaetsa wa hore thuto ke seikokotlelo se molemo seo
batho ba sesebedisang ho atleha.
- Molathothokiso wa 2 le 3 re fumana sethothokisi se sebedisitse mothipoloho ka tshebediso
ya mantswe ana ‘marena le bafo’, Sena se finyelletsa molaetsa wa hore thuto e
labalabelwa ke bohle ho sa kgathalletsehe maemo a bona.
- Melathothokisong ya 9, 10 11 sethothokisi se kgabile ka sehlohlolo ka tshebediso ya
mantswe ‘barutwana, mesuwe le baetapele’. Sethothokisi se finyelletsa molaetsa wa hore
thuto e labalabelwa ke batho bohle.

Phethelo
Sethothokisi se sebeditse mekgabisapuo e kahodimo ka boqhetseke ho fineylletsa molaetsa wa
hore thuto e bohlokwa ebile e ratwa ke batho bohle empa le ha ho le jwalo, tsela e tsamauwang
ke batho ba e batlang ke e boima.

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 9

98
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

KGOPOLO E A LLISA – JM Nkutha

13.8.1 Bokgoba ba dipolasing/bofutsana bo ja kobo moaparo.  (2)

13.8.2 A tshehetsa sohlooho sena ka ho bontsha hore batho ba jakileng

polasing ba ne ba itshilafasa leroleng ho bontsha hore ba kopa tshwarelo
e leng se llisang sethothokisi ha se hoopla ketsahalo ena.  (2)

13.8.3 E qholotsa maikutlo a qenehelo/ kutlwelobohloko.  Ho utlwisa bohloko

ho utlwa hore batho ba ne ba dula ipolasing ba ne phediswa tlasa (2)
tlhekefetso ke borapolasi hobane e le dikgorane. 

13.8.4 Ke sehalo sa kgalefo. Sethothokisi se halefiswa ke moputso o monyane

neng o fuwa basebeletsi ba dipolasing.  (2)

13.8.5 Phetapheto ya mantswe e tshekalletseng. Ho toboketsa mohoplo wa

hore basebetsi ba mapolasing ba ne ba sena boikgetheol, ba ne ba lokela
ho sebeletsa borapolasi hobane ba ne ba ka tejelwa dipolasing.  (3)

13.8.6 Pheteletso. Sethothokisi se hlakisa hore basebetsi ba mapolasing ba (2)

ne ba lla haholo ke tshwaro e mpe eo ba neng ba tshwerwe ka yona. 

13.8.7 Molathothokisong wa 7.  Batho ba baholo dilemong ba ne ba lokela ho

ikokobelletsa rapolasi e monyane ka ho sebetsa ka thata.  (3)

13.8.8 Molathothokiso wa 4.  Ke ho qatsohisa lentswe e tlisitsweng pele e leng

‘ya motho’ e le ho le fa sefutho.  (3)

13.8.9 Motho eo o halefile haholo.  (1)

[21]

Selekela
Mofuta ona wa thothokiso ke wa Lehlolohela (Lerike)/ boitseko. Sethothokiso se
hlahisa kameho le maikutlo a sona mabapi le tshotleho ya batho ba batsho ba neng
ba phidiswa tlasa kgatello ya borapolsi. Molaetsa o finyelletswang ke thothokiso ena
ke ho hopotsa hore ho phela tlasa borapolasi ha se ntho e thabisang.

Karaburetso
- Molathotjhokisong wa 8, sethothokisi se sebedisitse karaburetso ya ‘’pono’ ho
finyelletsa molaetsa wa hore basebelletsi ba dipolasing ba tsoswa hoseng
haholo.
- Molathothokisong ya 9 e finyelletsa molaetsa wa hore basebelletsi ba
mapolasing ba ne ba kgutla bosiu bo boholo ba kgathetse haholo.

- Molathothokisong wa 13 e finyelletsa molaetsa wa hore basebeletsi ba

dipolasing ba ne bad ula matlong a maemo a tlase.
- Melathothokisong ya 18 le 19 sethothokisi se finyelletsa molaetsa hore
basebeletsi ba mapolasing ba ne ba sebedisswa ka thata.
- Molathothokisong wa 27 sethothokisi se finyelletsa molaetsa wa hore ba ne ba
kopa tshwarelo ho qekisa bodulo.
99
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Phethelo [10]
Sethothokisi se atlehile ho sebedisa karaburetso ho finyellatsa molaetsa wa hore
basebetsi ba polasing ba ne ba sebediswa ka thata.

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 10

LE AHLOLWA KE MANG? – TM Lethota

14.8.1 Ka sepheo sa ho phoqa hobane sethothokisi se phoqa batho ba iketsang

eka ba lokile empa ba ntse ba etsa diketso tse fosahetseng.  (2)

14.8.2 Batho ba meharo, ba ratang ho ja tsa ba ba bang empa ba ntse ba e na (2)

le tsa bono. 

14.8.3 Maikutlo a qenehelo. Ke qenehela masea a betwang ke batho ba

lokelang ho ba tshireletsa.  (3)

14.8.4 Tsekisana.  (1)

14.8.5 Phoqo e hla hiswa ke ha batho ba ahlola ba bang empa bona ba ntse etsa
diphoso tsamofuta oo.  (3)

14.8.6 Sepheo sa thothokiso ena ke ho kgalema batho ba ahlolang batho empa

ba ntse ba etsa diphoso tse tshwanang e tsona tseo.  (2)

14.8.7 Molaetsa o fetiswang ke sethothokisi ka thothokiso ena e wa hore molao

o ntse rojwa ke batho ba tshepahalang mme ba sa fumantshwe kahlolo. (3)


14.8.8 Ke sehalo sa phoqo.Sethothokisi se phoqa baikaketsi ba bonang

diphoso tsa batho ba bang empa ba sa bone tsa bona.  (3)
[21]

Selekela
Mofuta ona wa thothokiso ke wa ‘tomatso.’ Sethothokiso se phoqa baetapele ba bonang batho
bang diphoso empa le bona ba ntse ba etsa diphoso.

Molaetsa o fetiswang ke thothokiso ena ke wa hore maemo a hodimo a tshebetso a fetola

semelo sa motho kaha tebello ke hore batho ba bao ba boemong ba ho tshireletsa toka, ebe
bona ebang setjhaba se ka tshepela ho bona ho ba tshireletsa.

Mekgabisopuo
Phoqo

100
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

- Thothokisong ena sethothokisi se sebedisitse phoqo molathothisong wa 5 ka sepheo

sa ho finyelletsa molaetsa wa hore baetapele ba ahlola matahwa empa ba tahwa ho
ba feta.
- Molathothokisong wa 8 se finyelletsa molaetsa wa hore baetapele ke mashodu empa
e le mashodu ho fetga batho bohle.
- Molathothokisong wa11 sethothokisi se finyelletsa molaetsa wa hore baetapele ba
ahlola bahlekefetsi empa bona ba hlekefetsa bana ba sa tsebeng ho itwanela.
- Molathothokisong wa 14 phoqo se finyelletsa molaetsa wa baetapele ba ahlolang
batho ba buang nnete empa bona ba dutse ba thetsa batho ka mashano.
- Molathothokisong wa 20 se finyelletsa molaetsa wa hore baetapele ba dula ba kgelosa
setjhaba empa le bona ba ntse ba lahlehisa setjhaba.
- Molathothokisong wa 23 e finyelletsa molaetsa wa hore baetapele ba ja tjhelete tsa
bafutsana ntle le qenehelo.
- Molathothokisong wa 26 e finyelletsa molaetsa wa hore baetapele ba dula kgalema
tlhalano malapeng empa ba dula ba hlala basadi kamehla.
- Molathothokisong wa 29 se finyelletsa molaetsa wa hore baetapele ba ahlola
mashodu a dikoloi empa bona ba sebedisa dikoloi tsa mmuso ka tsela e fosahetseng.
- Molathothokisong wa 32 se finyelletsa molaetsa wa hore ba kotela batho ba bang hore
b abuse empa bona ba dutse ditulong nako e telele.

Phethelo [10]
Sethothokisi se tenehela batho ba tlatlapang batho ba bang empa le bona ba ntse ba etsa tse
tswileng tseleng.

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 11

BOKGOBA NTLOHELE – TM Lethota

15.5.1 Sethothokisi se batla ho tsamaya hohle ka bolokolohi.

Ho lekana ha baahi bohle
Ho putswa ka mokgwa o tshwanang. 
Ho ba setjhaba se le seng
Bana bas a keneng sekolo
(3)
[Tshwaya tse tharo feela]

15.1.2 Ho tlatlapana.
Ho kgethollana.
Ho bolayana. 
Bohlabaphiyo. 

[Tshwaya tse pedi feela] (2)

15.1.3 Ke moelelo wa hore sethothokisi se batla hore bonokwane bo fele.  (2)

101
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

15.1.4 Di tsamaelana ka hore sehloohong sa thothokiso, ssethothokisi se batla

ho arohana le bokgoba mme temanatothokisong sethothokisi se batla ho (4)
arohana le bofutsan le bohlabaphio e leng bokgoba. 

15.1.5 Ke phetapheto e diehisitsweng.  Sepheo ke ho hatella mohopolo wa hore (2)

sethothokisi se batla ho phela hantle ka boiketlo. 

15.1.6 Ke lentswelekgohledi.  Le sebedisitswe ka sepheo sa ho tlisa

sefutho/lebatama molathothokisong mme o hatella hore bokgoba bo tlohe
pela hae.  (3)

15.1.7 Ke apostrofi.  E totobatsa ntlha ya hore sethothokisi se kgathetse ke

bokgoba hoo se bileng se re bokgoba bo shwe.  (3)

15.1.8 Ke ikutlwa ke teneha hobane ha se ntho e ntle hore batho ba phele ka

thata hoo ba qetellang ba ikutlwa eka ba se ba fetohile makgoba a dintho
tse mpe tseo ba sitwang ho itshwasolla ho tsona.  (3)
[21]

Selekela
Mofuta ona wa thothokiso ke wa boitseko. Sethothokiso se tseka hore ditlwaelo tse mpe tseo a
iphumanang a tshwasitswe ke tsona hore a tswe ho tsona hore a iphumane a phela bophelo bo
lokolihileng.

Mookotaba
- Sethothokisi se batla hore ditlwaelo tse mpe tseo a iphumanang a di phela di mo tlohele
hore a se ke a ba le kgatello ya maikutlo.
- O ipiletsa hore o batla ho phela mmoho le batho a tsebe ho tsamaya ka bolokolohi.
- O batla hore batho ba mo etsang hampe le ka ho mo kgetholla ba tlohe ho yena.
- O ipiletsa ho bofuma hore bo mo hlobohe.
- O kopa hore ba fuwe meputso e lekanang.
- O ipiletsa ho bana ba dikolo hore ba tsamaya sekolo ka botshepehi.
- Qetellong o ipiletsa ho setjhaba se setsho hore se tlohele ho bolayana.

Molaetsa
Molaetsa wa thothokiso ena ke hore ha setjhaba se ka tlohella ditlwaelo tse mpe tsa ho hlekefetsa
ba bang ka ho ba kgetholla, ho ba bolaya le ho ba fa meputso e sa lekaneng ho ka fedisa kgatello
ya maikutlo.

Phethelo
Mongodi o sebedisitse mookotaba le molaetsa ho ipiletsa setjhabeng ho tloha bokgobeng boo ba
leng ho bona ba ditlwaelo tse mpe.

DIKARABO TSA THOTHOKISO YA 12

BARADI BA EFA – JM Nkutha

102
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

16.1.1 Ke anastrofi.  e sebedisitswe ka sepheo sa ho qatsohisa mantswe ana

‘lena’ ho bontsha hore ho buuwa ka mehla ya hona jwale  (2)

16.1.2 Ke phetapheto ya moelelo. e fetisa molaetsa wa hore basadi ba kgona

ho bua hamonate hoo o kekeng wa ba wa lemoha le ha ba o lahlehisa.  (3)

16.1.3 ‘Hoba e se e le bona bomma rona’/ Molathothokisong wa 16.  (1)

16.1.4 Ke serehello/ tshwantshiso (1)

16.1.5 Maikutlo a kgotsofalo, ho a kgotsofatsa ho tseba hore basadi ke batho ba

kgonang ho tlisa thabo ka malapeng. (3)
Maikutlo a tshwabo ho a swabisa ho bona basadi e le bona ba bakang
morusu lefatsheng empa e le batho ba batle 

[Maikutlo a mang a mohlahlobuwa a ananelwe]

16.1.6 Bohlokwa ba lentswe kgabo ke ho hatella mohopolo wa hore basadi e ka

ba sesosa sa ntwa e kgolo.  (2)

16.1.7 Ke taba le fatshe  (2)

16.1.8 Mona sethothokisi se omela ditaba tse tswang Bibeleng moo Efa a ileng a
qhekanyetsa Adama hore a je sefate sa tsebo ya botle le bobe jwalo feela
ka basadi ba nang le bokgoni ba ho qhekanyetsa banna.  (4)

16.1.9 Sehalo se ikutlwahatsang temanathothokisong ya 3 ho utlwahala sehalo

sa ho teneha ha temanathothokisong ya 6 ho utlwahala sehalo sa ho
kgotsofala. Sena se totobatsa matla ao basadi ba nang le ona lefatsheng.
  (4)
[22]

Selelekela
Thothokiso ena ke ya lerike/tomatso moo sethothokisi se etsang eka se rorisa basadi
ka hore ke bona ba tshwereng puso ya lefatshe athe o tsamaya a ba phoqa ka hore
ha ba tshepahale.

Sehalo
Temanathothokisong ya 1, sethothokisi se ngotse ka sehalo sa ‘tlhokomediso’
Se hlokomedisa batho hore basadi ba na le bokgoni ba ho etsa tse ntle le tse mpe
lefatsheng.

Temanthothokisong ya 2 sethothokisi se ikutlwahatsa ka sehalo sa ho ‘babatsa’ kaha

se bona basadi malapeng e le bona batho ba tlisang thabo.

Sethothokisi se boetse sa utlwahatsa sehalo sa ‘tlhokomediso’ e le hore re ele hloko

hore basadi ba tseba ho bua ha monate athe ba batla ho hapa feela batho.

Maikutlo
103
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Maikutlo a temanathothokiso ena ke a ‘kananelo’ hobane ke taba e thabisang ho utlwa

hore banna ka malapeng ba iphumana ba sa tsebe ho qeta letsheare lohle ntle ho
bomme ba malapa a bona.
Maikutlo a qholotsehang ho mmadi ke ho ‘teneha’. Ke tenwa ke ba etsang diketso le
ba buang leshano.

Phethelo
Sethothokisi se bonahala se hlokomedisa mmadi wa thothokiso ena ka ho sebedisa [10]
sehalo se fapaneng mme hoo ho qholotsa maikutlo a fapaneng ho babadi.

104
 Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

18. SEHLOMATHISO SA A: RUBURIKI YA HO LEKANYETSA MOQOQO WA DINGOLWA: THOTHOKISO- SESOTHO PUO YA LAPENG
Makgetha a ho Phihlello e Phihlello e supang bokgoni Phihlello e mahareng Phihlello ya motheo Phihlello e
lekanyetsa babatsehang feela haellang
DIKAHARE 5-6 4 3 2 0-1
Kutlwisiso ya potso, -O bontsha kutlwisiso e -O bontsha kutlwisiso, mme -O bontsha kutlwisiso e mahareng -O bontsha kutlwisiso -Ha a bontshe
botebo ba tebileng ya se botswang o hlalosa se botswang ka ya se botswang. e sa kgotsofatseng kutlwisiso ya se
tshekatsheko ya taba -O hlahisitse dintlha tse tshwanelo. -O hlahisitse dintlha tse seng kae ya se botswang. botswang.
(sehlooho), fapaneng tse hlwahlwa; -O hlahisitse dintlha tse ho tshehetsa sehlooho. -Ho batla ho se -Dintlha tse
kutlwahalo le di tshehetswa ho tswa anelang ka tsela e -Tse ding tsa dintlha tse dintlha tse tshehetsang ha di
nnetefatso (tiisetso) thothokisong. kgotsofatsang. hlahisitsweng ho tshehetsa hlahisitsweng ho hlahiswe ho tswa
ya dintlha ho tswa -Kutlwisiso ke e -O hlahisitse dintlha tse sehlooho di ntle tshehetsa sehlooho. thothokisong.
thothokisong/ babatsehang ya mofuta utlwahalang, empa ha se -Tse ding tsa dinttlha di -Kutlwisiso ya mofuta -Mohlahlobuwa
temeng. wa sengolwa le tsohle tse tiisitsweng kamoo tsheheditswe, empa bopaki ha bo wa sengolwa le ha a utlwisise
thothokiso. ho lokelang. kgodise ka nako tsohle. thothokiso ke e hantle mofuta wa
MATSHWAO A 6 -O utlwisisa mofuta wa -Kutlwisiso ya motheo feela ya haellang. sengolwa le
sengolwa le thothokiso. mofuta wa sengolwa le thothokiso. thothokiso.
SEBOPEHO LE 4 3 2 1 0─1
TSHEBEDISO YA -Sebopeho se -Sebopeho ke se hlakileng, -O hlahisitse bopaki bo seng bokae -Sebopeho se -Moqoqo o
PUO. hlahisitswe ka tsela e mme dinthodi hlahisitswe ka ba sebopeho. bonahala se radilwe bopehile ka tsela
Sebopeho, sa momahaneng. tsela e hlalohanyehang, -Tlhahiso ya mehopolo e a haella, ka tsela e e fokolang.
nehelano le tlhophiso -Dintlha di utullotswe -Tlhahiso ya mehopolo ke e ha e hlalohanyehe, mme ha e na fosahetseng. -Ho na le diphoso
ya mehopolo. hantle le ho ntshetswa utlwisisehang. momahano. -Mehopolo ha e tse tshabehang
Tshebediso ya puo, pele ka tsela e hlakileng. -Tshebediso ya puo, sehalo -Diphoso tsa tshebediso ya puo ha hlahiswe ka tsela e tsa tshebediso ya
sehalo le setaele tse -Tshebediso ya puo, le setaele di nepahetse. se tse kaalo, mme sehalo le setaele hlalohanyehang. puo le setaele se
sebediswang. sehalo le setaele ke tse ha se tse lekaneng. -Sehalo le setaele ha fosahetseng
butswitseng, tse se tse lekaneng.
MATSHWAO A 4 susumetsang le ho
nepahala.
-O batla o hloka diphoso
tsa puo, mopeleto le tsa
matshwao a puo/ a ho
bala.
ELA HLOKO: Ha karabo ya mohlahlobuwa e tswile lekoteng mme a sa bua ka dikahare hohang, feela a ngotse moqoqo wa boiqapelomo abele 0 bakeng sa
dikahare le tshebediso ya puo.

105
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

106
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

19. MEHLODI
1. Diqatjwa tsa Basotho NGCANGCA D.J.M

2 Makokonana a neanotaba le dingolwa tsa Sesotho MOLELEKI MM

3. Majwana a motheo NGCANGCA D.J.M

4. Melodi ya Thothokiso NGCANGCA D.J.M

107
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

108
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

Sesotho Home Language

Thothokiso Setshwantsho Mohlodi Leqephe
1. Ke motsho ke motle www.insider.com 20

[www.sacr.fs.gov.za] 21, 28,

38, 50,
55

[www.google.com/images]
21

109
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

[www.google.com/images] 22

2. Ikeletse
www.medium.com/@osareogbeid 27

www.bing.com/images 2

110
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

3 Tonakgolo Tsiame www.facebook.com 32

Kenneth Mopedi

www.google.com/images 33

4 Kaofela ke mafome www.connect2local.com 39

111
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

5 Tlhaho ya Morena www.google.co.za 42

Moshoeshoe

www.officeholidays.com
42

112
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

http//briefy.co.za
44

www.alamy.com
44

113
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

6 Ke tla o rekela dipalesa www.dreamstime.com 48

7 Tswalo la ka le a hana
www.dreamstime.com>open-bible 54

114
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

8 Thuto www.google.co.za
59

www.google.co.za 59

9 Kgopolo e a llisa www.foodformzansi.co.za 63

115
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

10 Le ahlolwa ke mang www.pixbay.com 68

71
11 Bokgoba ntlohele

12 Baradi ba Efa www.google.co.za 74

116
Puo ya lapeng  Dithothokiso  Tataiso ya ho ithuta

117